382,383

wieka a postawą wszechmocnego bóstwa. W świadomości mitologicznej bóstwo jest jak gdyby zwielokrotnionym człowiekiem.

Bohater eposu, pozostając pod przemożnym działaniem woli bogów, jest wszakże silnie powiązany zc swoim środowiskiem społecznym; uczestniczy zawsze w jakichś istotnych procesach historycznych, mających przełomowe znaczenie w dziejach jego ojczyzny (np. Eneida Wer-giliusza sięga do czasów narodzin państwa rzymskiego), występuje w świecie bardzo wszechstronnie prezentowanym, nasyconym licznymi realiami obyczajowymi. Fabuła eposu rozwija się w dużym stopniu poprzez epizody, które nadają jak gdyby „rozległość” przedstawionemu światu. Epizodyczna kompozycja eposu wiąże się prawdopodobnie z tym, że u źródeł tego gatunku znajdowały się pieśni, z których każda stanowiła w pewnym sensie odrębną całostkę fabularną i stylistyczną.

Waga tematu i heroiczność opiewanych bohaterów rodzą w eposie podniosły, uroczysty styl narracji. Styl .taki nazywamy patetycznym. Łączy się on w eposie bardzo ściśle ze stylem drobiazgowego i dociekliwego opisu. Jest to opis zarówno przedmiotów, sytuacji, jak i wyglądu bohaterów. Dużą rolę odgrywają zwłaszcza opisy scen batalistycznych, pełne dynamiki i wyrazistości. Technika opisowa antycznego eposu wywarła znaczny wpływ na epikę nowożytną.

Opisy realiów nasycające narrację eposu spełniają niejednokrotnie funkcję retardacyjną: opóźniają bieg fabuły, wstrzymują rozwój zdarzeń i wprowadzają element charakterystyki (sytuacji czy bohatera). Ta retardacyjna funkcja opisów łączy się ze znamienną dla eposu ogólną tendencją prezentowania przede wszystkim „rozległości” przedstawionego świata, a nie dynamicznego przebiegu fabuły.

Wszystkie omówione cechy eposu w najczystszej postaci występują w jego odmianie antycznej. Średniowieczny epos rycerski (francuskie ■ chansons des gestes, np. Pieśń o Rolandzie, niemiecki cykl o Nibciungach, angielski o Rycerzach Okrągłego Stołu, ruskie Słowo o wyprawie Igora) nie był ogniwem rozwojowym eposu antycznego; źródła jego znajdowały się nie w tradycji starożytnej, lecz w kulturze feudalnej i folklorze poszczególnych narodów.

Tradycje eposu antycznego wskrzesza dopiero epoka odrodzenia. Epos renesansowy (Orland szalony Ariosta, Jerozolima wyzwolona Tassa) i siedemnastowieczny (Raj utracony Miltona) miał już źródła literackie, w odróżnieniu od swego antycznego pierwowzoru, który wyrósł bezpośrednio z kultury ludowej. Podstawowym zjawiskiem jest tu wydatne i graniczenie roli świata pozaziemskiego, tak istotnej w eposie homery-i k im. Świat ten wprawdzie występuje nadal, ale tylko jako określona I.' inwencja literacka, traktowana często wręcz żartobliwie.

Ostatni etap rozwoju eposu to wiek XVII (u nas Wojna chocimska Potockiego). W późniejszych czasach gatunek ten przestał być żywotny, u wszelkie próby jego dnowy i oodświeżenia w w. XVIII (np. Henriadt Vnltaire’a czy Wojna chocimska Krasickiego) kończyły się z reguły zde-i \ dowanym niepowodzeniem.

W XIX stuleciu epika wierszowana zmienia zasadniczo swój dawny c urakter. W epoce romantyzmu wchodzi w związki z elementami in-nych rodzajów literackich, przestaje być gatunkowo jednorodna. M ickiewiczowski Pan Tadeusz jest jedynym utworem dziewiętnastowiecznym (nic licząc zdecydowanie nieudanych prób, jak np. Pan Balcer u Brazylii Konopnickiej) w literaturze europejskiej, który zachował wiele (>■ Ustawowych właściwości eposu. Dzieło Mickiewicza, nawiązując do epiki tradycyjnej, wchłonęło jednak również doświadczenia różnorodnych odmian powieści.

W literaturze współczesnej nie kultywuje się już zupełnie tradycyjnej epiki wierszowanej. Próby epickie występujące tu i ówdzie, chóciażby hiria/y polskie Juliana Tuwima, nie mają już nic wspólnego z dawnym eposem, wiążą się natomiast wyraźnie z tymi gatunkami poezji epicko-■lirycznej, które ukształtowały się w okresie romantyzmu.

jak widzimy, epos — tradycyjnie podstawowy gatunek epicki — zamiera w okresie, gdy szczególną dynamikę rozwojową wykazuje nowa forma epicka: powieść. Wiek XVIII w literaturze europejskiej zakończył okres dominacji eposu, zamknął jego cykl rozwojowy i rozpoczął epokę powieści. Ta zaś w kulturze czasów nowszych spełnia analogiczne funkcje do tych, które dawniej spełniał epos.

Należy jeszcze dodać, iż często dla nazwania charakteryzowanego-przez nas gatunku używa się terminu epopeja. Nie jest to obecnie termin precyzyjny, ponieważ określa się nim również większe utwory powieściowe, dające szeroki, panoramiczny obraz społeczeństwa w przełomowych momentach historycznych. Współczesna krytyka literacka n i/ywa epopejami takie dzieła, jak np. Chłopi Reymonta, Jan Krzysztof Hollanda czy Cichy Don Szołochowa.

/ eposem łączy się bezpośrednio inny gatunek epiki wierszowanej: poemat heroikomiczny, który jest parodią eposu. Poemat heroi-l.omiczny zrodził się niemal równocześnie z eposem antycznym, ale te

383-