CCF20111229098

104

mi i innymi środkami pomocniczymi pochodzenia kulturowego oraz przyswajaniu znaków symbolicznych, a przede wszystkim języka i mowy (Wygotski, 1978)

Nie można w końcu pominąć wpływu, jaki na badania nad środowiskiem wywarły w tym okresie teorie biologiczne i neurofizjologiczne. Szczególnie ważną rolę odegrały prace Konrada Lorenza z dziedziny e t o 1 o g i i (1935) i wykryte przez niego zjawisko imprinting u ptaków, które stało się prototypem wytwarzania się wczesnych doświadczeń o charakterze społecznym. Prace kanadyjskiego psychologa Donalda Hebba (1938, 1949, 1969) nad zachowaniem się zwierząt w warunkach izolacji przyczyniły się również do wzmożenia zainteresowania środowiskiem materialnym i społecznym jako źródłem stymulacji, niezbędnej dla prawidłowego rozwoju zwierząt i łudzi. Przeprowadzono wiele badań nad rozwojem relacji przywiązania między matki i niemowlęciem, procesami socjalizacji w okresie wczesnego dzieciństwa, skutkami rozłąki z matki i deprywacji stymulacji w środowisku instytucjonalnym. W niektórych interpretacjach wyników tych badań ujawniały się wpływy koncepcji psychoanalitycznych (Bowlby, 1958; Spitz, 1946). W innych studiach podkreślano aktywność małego dziecka, które samo szuka w swym środowisku stymulacji, prowokuje opiekunów do reagowania na siebie, a nawet jakby tworzy własne otoczenie (Hunt, 1961; Bronfenbrenner, 1974). Można odnaleźć pewną analogię z koncepcjami Jean Piageta, który także traktował środowisko w kategoriach konstruowania przez dziecko rzeczywistości (Piaget, 1938).

Począwszy od łat sześćdziesiątych rozpoczyna się nowy etap badań nad środowiskiem i jego wpływem na rozwój jednostki, który trwa do obecnej chwili. Pewne cechy tego etapu wystąpiły już we wcześniejszych opracowaniach, nie były jednak jeszcze tak wyraźnie zaznaczone, dopóki nie wyłoniła się nowa dziedzina — psychologia ekologiczna albo środowiskowa. Nie zamierzamy jednak przedstawić bliżej jej przedmiotu i zasięgu badań i ograniczymy się do ukazania tych tendencji, które wiążą się z problematyką roli środowiska w rozwoju dziecka.

Jako ogólny trend przyjmuje się charakteryzowanie środowiska w sposób coraz bardziej zróżnicowany w porównaniu z dawniejszym ujmowaniem go jako uniwersalnego i globalnego czynnika ontogenezy. Przejawia się to między innymi w stosowaniu różnorodonych modeli oddziaływań środowiskowych, stanowiących ramy teoretycznych i empirycznych poszukiwań. Tak na przykład Bronfenbrenner (1979, 1983) wyodrębnia cztery rodzaje modeli przydatnych do analizy środowiska rodzinnego: 1) interpersonalne (social adress models), 2) mikrosy-stemowe, 3) mezosystemowe i 4) egzosystemowe. Do ewolucji każdego z nich przyczyniły się nie tylko postępy w metodologii nauk, lecz także zmiany historyczne. I tak w obrębie modeli interpersonalnych po II wojnie światowej badania relacji w diadzie: matka—dziecko ustąpiły miejsca analizie relacji w trądzie: między obojgiem rodziców a dzieckiem, gdyż długotrwała nieobecność ojca zmieniała stosunek matki do dziecka i cały układ życia rodzinnego. Zwrócono też uwagę na dynamikę tych stosunków zależnie od wieku i płci dziecka, statusu społeczno-ekonomicznego rodziny, pochodzenia społecznego rodziców, ich przynależności narodowej i innych czynników. Modele te są o tyle ograniczone, że uwzględniają jedynie relacje wewnątrz rodziny i sposoby opieki nad dzieckiem, nie śledząc przemian zachodzących w szerszym kontekście środowiskowym.