CCI20081203005

zauważmy nawiasem, wywodzi się tradycja edytorstwa tutaj prezento-

Dyskusja na temat: editio princeps czy editio ultima jest w istocie j dyskusją teoretyczną o szerszym znaczeniu: dotyczy ona diachroniczne- j go lub synchronicznego widzenia zjawisk literackich: proponuje przyjęcie w głównym zrębie edycji takiego tekstu, który akcentuje proces I twórczy, podkreśla moment powstania dzieła i jego powiązania z hi-    I

storią (editio princeps), lub innego, który kładzie nacisk raczej na punkty dojścia, opowiada się za priorytetem kształtu skończo- . nego, postrzega dzieło w jednym ujęciu całościowym, bez segmentowania go w czasie (editio ultima). Jest też dyskusją na temat „istotności" wprowadzonych przez autora zmian do utworu: przyjęcie za podstawę editionis principis przynajmniej w części wymija problem współzależ-

zawszc stawia edytora wobec zagadnienia, kiedy w istocie utwór został ukończony i czy ten moment wyznaczają ostatnie ze zmian konstytuujących editionem ullimam, czy też zmiany te są jedynie mało znaczącymi poprawkami literackiej „kosmetyki” utworu wcześniej powstałego.

Decyzja co do wyboru jednej z tych dwu podstaw stanowiła od dawna i stanowi po dziś dzień przedmiot sporu tekstologów i edytorów. Warto więc przedstawić tu stanowisko trzecie, przekonywająco sformułowane przez Zbigniewa Golińskiego¹. Można je ująć w głównej osnowie następująco: nic ma dostateczne ważkich argumentów naukowych przemawiających za przyjęciem jednej lub drugiej podstawy. Racje rozkładają się symetrycznie, argumenty i kontrargumenty się równoważą. Przyjęcie editionis principis lub editionis ultimae za podstawę druku zależy wyłącznie od teoretycznoliterackicgo i metodologicznego stanowiska edytora i jest świadectwem jego widzenia literatury.

Warto podkreślić raz jeszcze to, co już pojawiało się w podtekstach przedstawionego wyżej rozumowania: że przyjęcie jednego typu podstawy nic eliminuje z wydania drugiej redakcji, jako podstawa pominiętej.

Jeśli podstawą druku jest editio princeps - całą redakcję editionis ultimae można odtworzyć przy pomocy rejestru wariantów; i odwrotnie. Tak

więc wprowadzenie jednego z dwu tekstów do głównego zrębu edycji nie zaprzepaszcza drugiego: jest on w niej również odnotowany, jedynie w inny sposób i w innym „statusie tckstologicznym". Ale też przyznanie

z nich współdecyduje o ukonstytuowaniu się

tradycji tekstu: to ten właśnie kształt będzie patronował wydaniom popularnonaukowym i popularnym (choć bynajmniej nie w trybie obligatoryjnym). on też wejdzie jako główny przedmiot badań na warsztaty historyków literatury.

Istnieją nierzadko wypadki, kiedy przyjęty dla całej edycji typ podstawy przy konkretnym utworze wykazuje swą nieprzydatność ze względu na dużą liczbę zniekształceń i błędów. Zastępczo przyjmuje się wówczas inny przekaz (na przykład wydanie następne lub poprzednie) jako poprawniejszy, podając w komentarzu tekstologicznym uzasadnienie tej decyzji. Na ogól będzie to albo przekaz najwcześniejszy z poprawniej-szych (odpowiednik editionis principis), albo z nich najpóźniejszy (zastępujący editionem ultimam).

Wybór podstawy druku w tradycji polskiego edytorstwa (rys historyczny)

Za początek nowoczesnej refleksji tckstologiczncj na gruncie polskim i zwykło się uważać referat Romana Piłata Jak należy wydawać dzieła polskich pisarzówXVI iXVII w.?, wygłoszony na Zjcździe im. Jana Ko-| (hanowskiego w Krakowie w roku 1884*. W kwestii wyboru podstawy Piłat opowiada się w swym wystąpieniu za wyborem spośród przeka-¹ zów o podobnym stopniu autentyczności „ostatniej redakcji tekstu". Podstawą winien być „ten tekst, który podaje dzieło niejako w ostalecz-nym jego sformułowaniu przez autora. Tylko zupełnie wyjątkowe oko-

i mogłyby wpłynąć na odstąpienie od tej zasady (na przykład

cnie dzieła w znacznie późniejszym czasie z zatarciem pierwot

nych jego cech, które charakteryzowały dawniejszy okres czynności literackiej pisarza)"⁹. Ale wychodzące równocześnie i z tej samej okazji rocznicowej 300-lecia śmierci poety „wydanie pomnikowe" Dziel wszystkich ²

1

Zostało ono wypowiedziane w referacie Problem tekstu podstawowego, wygło-

i października 1975 i

2

Drukowany w ..Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce" 1886.