DSCF6711

■ «.cv C. S»wn I Kwat do oznaczania owadów

Crułki. przeważnie utworzone z 11 członów, wykazują ogromną różnorodność form. chociaż najczęściej są wydłużone, od strony grzbietowej dobrze widoczne i skierowane do przodu. Mogą być nawet kilkakrotnie dłuższa od ciała (np. u tycza Acmhodnus aedilis L), odgięte do tyłu l na końcu nieco zakrzywione (u większości Kółkowatych), na wierzchołku buławkowate (np. u gnillkowatych. omarllccw/atych). załamane, z długim, nasadowym trzonkiem i krótką buławką (np. u ryjkowcowatych), grzebykowate (u niektórych sprężykowatych), wachlarzowate (u żukowatych i w zmo-dyfikowane) postaci u jełonkowatych Lucanldae), uszaste z silnie rozszerzonym członem nasadowym, obejmującym prawie wszystkie pozostałe człony (u krętakowatych) oraz nieregularne (np. u oleicowatych). Dobrze widoczny ortopteroidalny aparat gębowy, położony przeważnie w osi ciała i skierowany do przodu, cechtąe silny rozwój żuwaczek, zwłaszcza u form drapieżnych (trzyszczowate Cicindelidae. blegaczowate Carabldae), a także u ksyfofagów (głównie kółkowate i jelonkowate). Szczególnie charakterystyczne są żuwaczH samców jelonka rogacza Lucanus cerws L, często przekraczające znacznie długość gowy I zaopatrzone w dodatkowe wyrostki I zęby. Głaszczto (zwłaszcza szczękowe) są wyraźnie widoczne I wydłużone, u kahiżnic Hydrophilus spp. zastępują funkcjonalnie przekształcone czułki.

PrjEdplecze jest prawie zawsze tarczowate i szerokie, rzadziej podłużne i węższe od nasad pokryw (np. u niektórych kusakowatych i kółkowatych). Jego zewnętrzne krawędzie są często łukowato wygięte I ukształtowane w postaci szerokich listew (wiele sionkowatych, błedronkowatych, omariicowatych, niektóre źukowate), niekiedy zaopatrzone w duże lub drobne kolce (np. wiele kółkowatych). Tylne kąty przedplecza mogą być wydłużone w charakterystyczne, do tyłu skierowane płaty (część biegacajwaiych) lub ostre kolce (sprężykowate). Powierzchnia grzbietowa zaopatrzona jest niekiedy w rogi (np. u Typhoeus typhoeus przedstawiciela żukowatych). ponadto może zawierać podłużne listwy (niektóre zgniotkowate), drobne guzowate zgrubienia (np kaptumikowate Bosirychidae) lub poprzeczne bruzdy i zmarszczki (wiele kózkowałydl, a zwłaszcza chronione koziorogi Cerambyx spp.). a niekiedy dołki i podłużne zagłębienia, zwłaszcza w linii środkowej (np. u niektórych żukowatych). W tylnej połowie przedptecze jest często zwężone i przechodzi w część wąską

0    kształcie pierścienia. Na brzusznej stronie tułowia u gatunków z rodziny sprężykowatych mieści się swoisty narząd utworzony z dołka na przedplersiu i ruchomo połączonego z nim wyrostka śródpiersia, umożliwiający owadom leżącym na grzbiecie mocne odbicie od podłoża i powrót do normalnego położenia. Chrząszcze te ujęte delikatnie w palce próbką się uwolnić, wykonując wyczuwalne .pstryknięcia".

Różnorodność typów odnóży odzwierciedla rozmaitość przystosowań ekologicznych chrząszczy. Są one przeważnie dobrze wykształcone, wyraźnie widoczne

1    zaopatrzone w długie, najczęściej pięcioczłonowe stopy. Pierwsza para odnóży ma niekiedy nieco odmienny wygląd i budowę. Są one skierowane do przodu i znacznie dłuższe (zwłaszcza u ryjkowcowatych, kółkowatych i niektórych biegączowatycU przednich stopach u niektórych samców mogą występować także trójkątne, rfji

wyrostki boczne (kałuźmce) lub członowane przyssawki (plywakowetej jak:, przystosowania kopulacyjne. Pozostałe odnóża (w rym także odnóża praedrae) mogą być bieżne (np u t/zyszczowatych i biegaczowatych). kr oczne (np u kózkowatychj. grzebne (zwłaszcza u gnifikowatych, jetonkowatytn. żukowatych, kormkowatych»częśc omarhcowałych), pływne (u pływakowatych, krętakowatych. części wodnych kałuznłcowatych), chwytne (I para u krętakowatych) lub skoczne (W pora u pchefc* Haltidnae z rodziny stonkowatych i pewnych ryjkowcowatych i Wydtozone lub zgpjda* tylne biodra, najczęściej poprzecznie ustanoneistykaiące się ze sobą krawędziami wewnętrznymi, mogą sięgać tylnej krawędzi pierwszego stemrtu odwłokowego a nawet całkowi go przykrywać (chrząszcze z podrzędj drapieżnych kdsphaga) lub wcale nie dochodzić do tylnej krawędzi (chrzęszczę z najSczraepzego gati/*owo podrzędu wletożemych Połyphaga). Pomiędzy odnóżami brzuszny powierzchni zaUcma (u pływakowatych) lub śród* i zatutowla (u niektórych kaJużntemeatych) położonyjest długi i na końcu zaostrzony chitynowy kolec, który może głęboko zranić skórę dtor> podczas próby pochwycenia owada (zwłaszcza w przypadku dużych oaobmkfkwkauzrc

Przednie skrzydła przekształcone w pokrywy tełytra&ifĄ charakterystyczne cechę chrząszczy. Przeważnie wydłużone, o jajowatym lub prostokątnym zarys* przykrywają od góry prawie połowę ciała owada (• niekiedy i więcej). Pozbaw* widocznego użytkowania, mogą mieć powierzchnię całkowicie gładką i często skrse błyszczącą (np. stonkowate i biedronkowate), pokrytą podłużnymi rzędami drobnych dołków (np. pevme stonkowate, ryjhowcowate i komtowate) lub cNtynoaęmi Ssawami (np. omarlicowate. sprężykowate. większość b»egaczowatych. bogatkowatych, żukowatych. część kózkowatych oraz część samic pływakowatych. lecz tyflo w przed niej połowie pokryw). Podobnie jak całe dato. pokrywy mogą być gęsto pokryte włoskami (np. u niektórych dużych kusakowatychj lub łuaeczkamł (np. u kowcowatych). Niektóre gatunki cechuje wyraźne skrócenie pokryw, co prowada do odsłonięcia odwłoka (np. u łyszczynkowatych Nitidulidae. gmlikowatycr, i duzycr omadicowatych), lub prawie wszystkich jego tergków (u kusakowatych). Rzacfco występie prawie zupełna redukcja pokryw (np. u samic iskrzyka Phausis sptendcua L i oleić Metoe spp.) lub całkowity ich zanik (samice świetlika lampyrts noctOuc* l-Brzegi pokryw mogą zawiać się do dołu (częściowo lub na całej dtogośo krawędzi zewnętrznej) tworząc tzw. epipleury. które wzmacniaią przytogarae potoyw do boczną powierzchni dała. Wierzchołki pokryw są niekiedy charakterystycznie zaostrzone i wydkiżone (np. u wiełu pokątników fltops sp. i kuiczanek Uxu$ sp.). a nawet tworzyć szerokie, grzbietowe zagłębienia, obrzeżone po bokach ząbkami lub guzkarm (tzw. taczka u niektórych komikowatych). Ubarwienie pokryw często odmienna od barwy dała. może być ważną cechą diagnostyczną, ułatwiającą rozpoznawanie (a nawet oznaczanie) gatunków I rodząpów.

Część chrząszczy, zwłaszcza nocnych i żyjących w ukryciu, ma ubarwienie

l jednolicie czarne lub brunatne (np. większość biegaczowatycn. czamuchowatych.

A niektóre kakiżnicowato.żukowato.jek)ntowate i komś(owato).2ieiono2łociste. jaskrawe

147

i

5. Giafilrttfyftyfcj nęó&m owado*

m—    —