DSCN1773

j/e do osiągnięcia zamierzonego celu (o ile *si on odmienny niż cel grupowy). Jeśli notmę traktować jako przejaw wartości, to stąje się widoczne, że każde działanie podmiotowe zmierza do realizacji wielu celów (wartości) równocześnie. Wyjątek stanowią działania przebiegające w myśl zasady „cel uświęca środki”, gdzie odrzuca się wszelkie normy w imię realizacji jakiegoś nadrzędnego celu.

Norma, z uwagi na zawarty w niej zakaz lub nakaz, ujmowana jest niekiedy jako element procesu decyzyjnego. Decyzje z kolei stanowią nieodłączny składnik działań społecznych. „Norma społeczna jako decyzja ustala wiążący wzór zachowania członków enipy" [S. Ehrlich 1988, s. 90]. Chociaż normy nie powinno się utożsamiać z decyzją, a tym bardziej z działaniami, to jednak nie ulega wątpliwości, że stanowi ona istotną część składową obu tych zjawisk.

Każda grupa tworzy szereg norm regulujących wzajemne stosunki między jej członkami (część z nich stanowią normy powszechnie przyjęte w danym społeczeństwie) oraz stosunki z innymi grupami. Przestrzeganie ustanowionych norm zapewnia grupie trwałość. Gdy nie są one respektowane. wówczas grupa lub zbiorowość rozpada się lub ulega dezorganizacji. Z tego względu brak poszanowania dla norm ogólnospołecznych może stanowić zagrożenie dla istnienia społeczeństwa jako pewnej całości. Aby przeciwdziałać tego typu przypadkom, stosowane są różnorodne negatywne sankcje wobec osób. które dopuszczają się naruszania przyjętych norm. Sankcje te przybierać mogą różne formy, od zwykłych reakcji wyrażających dezaprobatę, do — orzekanej przez sądy — kary pozbawienia wolności lub nawet kary śmierci.

W tradycyjnej refleksji nad społeczeństwem wskazywano jeszcze na inne funkcje pełnione przez normy — z jednej strony podkreślano, że służą one obronie słabszych (T. Hobbes, F. Nietzsche. T. Kotarbiński), z drugiej zaś strony — że służą władzy, aby poddanymi łatwiej rządzić (B. Mandeville) (zob. [M. Ossowska 1966, s. 195—207; 1986, s. 143—145j). Wydaje się jednak, że tego typu funkcje (lub motywy ustanowienia norm) stanowią konkretyzację dwóch typów funkcji wskazanych uprzednio.

Przestrzeganie ustanowionych norm traktowane jest' często jako przejaw konformizmu. Tak rozumiany konformizm jest niezbędny dla normalnego funkcjonowania i trwałości społeczeństwa. Aby mogło ono istnieć, konieczne jest przestrzeganie przez jego członków pewnego zbioru wspólnych wartości i norm. Zbiór ten nie jest ustanowiony raz na zawsze, w jego obrębie zachodzą stopniowe przemiany. Prowadzi to do zjawisk dezorganizacji społecznej, rozumianych jako „zmniejszenie wpływu istniejących społecznie norm postępowania na poszczególnych członków grupy” [W.l, Thomas, F. Znaniecki 1976, s. 12]. Odstępstwo od społecznic uznawanych norm. zarówno tych powszechnie obowiązujących, jak i specyficznych dla danego środowiska, określa się jako patologię społeczną, lub szerzej, jako dewiację (zob. [A^Tormy... 1985. s. 22. 41 i n.J).

Normy społeczne (grupowe) nie zawsze przybierają postać jasno sformułowanych zakazów bądź nakazów. Niejednokrotnie są to pewne reguły lub zasady postępowania, do których członkowie danej zbiorowości stosują się, lecz sobie ich nie uświadamiają. Dopiero wnikliwa obserwacja pozwala ujawnić tego typu normy postępowania. Uświadomienie sobie pewnych norm traktować można jako końcową fazę ich krystalizacji w obrębie grupy. Natomiast proces zanikania normy przybierać może formę, w której głosi się obligatoryjność danej normy, lecz coraz mniej osób stosuje się do niej w faktycznie realizowanych zachowaniach. W końcu członkowie grupy dochodzą do wniosku, że nie ma potrzeby przestrzegania danej normy lub — co jest częstsze — po prostu o danej normie zapominają; jest ona poniekąd wypierana przez normy, których trzeba przestrzegać. Zanikanie normy jest przejawem spadku znaczenia warto-