ekonomia (51)

118 V. Podstawowe kategorie gospodarki rynkowej

Rys. V.1. Typowa krzywa popytu

Wzrost ceny z c, do t\ powoduje spadek popytu z Q, do (J,; i odwrotnie, spadek ceny z c₂ do c, powoduje wzrost popytu z Q₂ do Q_t. Poruszanie się po krzywej popytu w górę lub w dól jest graficznym odzwierciedleniem reakcji popytu na zmianę ceny. Silę tej reakcji możemy mierzyć; wrócimy do tego w dalszej części tego rozdziału.

Zmiana ceny powoduje dwojaki efekt; substytucyjny i dochodowy. Wzrost ceny jednego dobra narusza dotychczasową strukturę cen, czyni to dobro relatywnie droższym. Skłania to nabywcę do rezygnacji z dobra relatywnie droższego i zastępowania go (substytucji) innym dobrem, relatywnie tańszym. Jest to właśnie efekt substytucyjny zmiany ceny. Wzrost ceny dobra powoduje również inny skutek - wpływa na możliwości nabywcze konsumenta; obniża jego dochód realny. Konsument może teraz nabyć mniej dóbr. Jest to efekt dochodowy zmiany ceny. Siła tego efektu zależy od udziału dobra, którego cena wzrosła, w ogólnych wydatkach konsumenta. Analogiczne efekty, tylko skierowane w dragą stronę, występują przy spadku ceny.

5.2. Nietypowe krzywe popytu

Przedstawiona na rys. V. I krzywa popytu przedstawia typową zależność między popytem a ceną. Istnieją jeszcze nietypowe reakcje popytu na zmianę ceny:

a. Popyt może nie reagować na zmianę ceny - mówimy wówczas, że jest doskonale nieelastyczny albo sztywny (patrz rys. V.2a). Dotyczy to dóbr, które zaspokajają niezbędne potrzeby i nie mają substytutów. Jako przykłady dóbr, które charakteryzują się brakiem zmian popytu w reakcji na zmianę ceny, możemy wymienić: trumny, sól, niektóre lekarstwa.

b.    Popyt reaguje na zmianę ceny krańcowo elastycznie - jest doskonale elastyczny (rys. V.2b). Jest to teoretyczna sytuacja rynku doskonałego. Przy cenie c, wyznaczonej przez rynek poszczególne przedsiębiorstwo może zrealizować (sprzedać) całą swoją produkcję. Przy cenie wyższej, np. c₂, przedsiębiorstwo nie realizuje ani jednej jednostki.

c.    Zmiany popytu i zmiany ceny mogą być jednokierunkowe, gdy wzrost ceny powoduje wzrost popytu, a spadek ceny spadek popytu. Popyt zachowuje się więc nietypowo, paradoksalnie (rys. V.2c). Wyróżniamy tutaj trzy przypadki: paradoks

(a)    (b)    (c)

Rys. V.2. Nietypowe krzywe popytu

Vehlena, paradoks Giffena oraz paradoks spekulacyjny. Paradoks Veblena, jak już wspominaliśmy, dotyczy popytu na dobra prestiżowe, których konsumpcja zaspokaja potrzebę demonstracji statusu materialnego nabywcy. Ten efekt demonstracji rośnie wraz z ceną nabywanych dóbr. Powoduje to wzrost popytu wraz ze wzrostem ceny. Paradoks Giffena dotyczy dóbr podrzędnych, których udział w ogólnych wydatkach jest wysoki. Wzrost cen tych dóbr powoduje spadek dochodów realnych; implikuje to wzrost popytu na te dobra, gdyż mimo wzrostu ceny są one dalej relatywnie tańsze, co przy spadku dochodów realnych ma jeszcze większe znaczenie. Paradoks Giffena oznacza, że efekt dochodowy jest silniejszy od efektu substytucyjnego. Nabywcy nie zastępują tych dóbr innymi, gdyż mimo wzrostu cen pozostają one dalej relatywnie tańsze. Paradoks spekulacyjny wiąże się z oczekiwaniami co do kształtowania się cen w przyszłości. Jeśli panuje przekonanie, że cena w przyszłości będzie nadal rosła, popyt rośnie mimo rosnącej ceny. Dotyczy to również spadku cen; przekonanie, że również w przyszłości ceny będą spadały, wpływa na spadek bieżącego popytu mimo spadku ceny.