HP0018

;

;

46

Kategorie komparatystyki

6. W roli mctanauki i metateorii

Pół wieku temu Rene Wellek stwierdził w szkicu Kryzys literatury porównawczej, że komparatystyka jest dziedziną refleksji, która nie ma ani określonego przedmiotu badań, ani ścisłej metody badawczej¹. Trudno jednakże zgodzić się z powyższą oceną, wynikającą, jak się zdaje, z kłopotów w ogarnięciu i uporządkowaniu całości dyscypliny. Komparatystyka, podobnie jak każda współczesna dziedzina wiedzy, dysponuje - zależnie od orientacji teoretycznej wieloma projektami przedmiotu badań i posługuje się różnymi metodami. Gdyby więc zarzut Welleka stosować do innych dyscyplin, należałoby stawiać go poetyce (istnieje poetyka normatywna, opisowa, teoretyczna, strukturalna, psychoanalityczna, kognitywna, komparatystyczna, fenomenologiczna itd.) i wszystkim innym gałęziom nauk, które rozwijały się żywiołowo i podlegały specjalizacji w ostatnich stuleciach i dekadach. To samo stosuje się do zarzutu braku „ścisłej metody'¹. Która z nauk polega współcześnie na jednej, wybranej ścisłej metodzie?

Wellek zajął w przytoczonym szkicu stanowisko programowo anty-pozytywistyczne. Krytykował komparatystów za uleganie wpływom pozytywizmu. Tymczasem, gdy przyjrzeć się propozycjom amerykańskiego badacza, również sam Wellek ulegał pozytywistyczno-scjentystycz-nemu pojmowaniu komparatystyki. Formułował diagnozy, w których prześwitywał w istocie rzeczy pozytywistyczny ideał nauki. Zakorzenił się on głęboko w owym czasie wśród komparatystów i łatwiej było odżegnywać się od niego w deklaracjach niż odstąpić w krytyce i praktyce badawczej.

Idea! ów przejawiał się - jakże znamiennie! - właśnie w żądaniu od komparatystyki ścisłej metody i precyzyjnej okrcśloności przedmiotu. Mieścił się w pozytywistycznym paradygmacie wiedzy, który neutralizował - poprzez odwołanie do bezosobowej, ogólnej metody - pierwiastki

Zasady komparatystyki

47

indywidualne i społeczne w badaniu rzeczywistości kulturowej. Ujmował ją wyłącznie w aspekcie „przedmiotowym", w oderwaniu od badacza i na zewnątrz niego. Postulował przekształcenie badacza w idealny podmiot poznający, pozbawiony namiętności i niedoskonałości. Zamieniał go w lustro, badanie zaś - w dokładne odbicie przedmiotu.

Trudno zaprzeczyć, że ideał obiektywizmu nauki zawierał wiele zalet. Przyczynił się do wydatnego postępu wiedzy w naukach przyrodniczych i technicznych. Czy jednak komparatystyka literacka i kulturowa powinna być nauką w powyższym rozumieniu? Czy powinna zabiegać o „przedmiot i metodę" w rozumieniu nauk ścisłych i przyrodniczych? Czy jest to wykonalne zadanie?

Wydaje się to wątpliwe. Komparatystyka, to prawda, odwołuje się do porównań, nazwa dyscypliny na to wskazuje. Ale porównania wynikają z istnienia rzeczywistej wspólnoty i wzajemnych oddziaływań między literaturami, sztukami i różnymi dyskursami (nie mówiąc o kulturach i cywilizacjach), które tworzą właściwy przedmiot zainteresowań nowoczesnej komparatystyki. Trzeba też przypomnieć, po drugie, że komparatystyka nie posługuje się wyłącznie metodami porównawczymi. Do tego, by operacja porównywania doszła do skutku i była sensowna, konieczna jest m. in. uprzednia wiedza o zjawiskach pretendujących do porównywania. Porównuje się „coś z czymś" lub „coś do czegoś innego", a to z kolei zakłada, że o tym „coś" mamy jakie takie pojęcie. Bez wyodrębnienia zjawisk, bez ich określenia (wstępnego zdefiniowania) oraz zróżnicowania, porównywanie byłoby w istocie rzeczy nietrafione.

Nasuwa to zaskakujący wniosek, że badanie komparatystyczne odnosi się do „przedmiotów" kulturalnie i poznawczo w zasadzie już uformowanych, tj. do rzeczywistości literackiej uprzednio rozpoznanej, wyodrębnionej, oznakowanej i opisanej. Badanie to jest zatem w tym względzie poznaniem poznania, czyli poznaniem drugiego stopnia, a nie bezpośrednim i faktycznym poznaniem przedmiotowym (empirycznym). W tym względzie komparatystyka nosi więc znamiona metanauki².

1

R. Wellek, Kryzys literatury porównawczej, (w jego:) Pojęcia i problemy nauki o literaturze, Warszawa 1979, s. 303 (por. The Crisis in Comparative Literaturę, w jego: Concepts of Criticisrn, New Haven 1963, s. 282-295 oraz The Revolt against Positwism in Recent European Liter ary Scholarship, w: W.3. Knickerbocker (ed.), Twentieth Century English, New York 1946, s. 67-89.

2

Problematykę tę omawia Peter V. Zima, Komparatistik ais Metatheorie. Zu inter-kulturellen und interdisziplindren Perspektiven der Vergleichenden Literatuns issenschaft, w: L. Dannebcrg, F. Vollhardt, H. Bóhme, J. Schónert (Mg.), Wie International ist die LiteraJurwissenschaft? Methoden- und Theoriedisskusion in den Literaturwissenschaften: