HP0020

50 Kategorie komparatystyki

niami, których używa się w celach poznawczych i które zawierają treści poznawcze. Docieka ich struktury, zakresu użyć, prawomocności i ograniczeń, a także warunków współdziałania z innymi technikami i metodami,

0    ile ich użycie warunkuje adekwatne i wszechstronne poznawanie zjawisk kulturowych i literackich.

2)    Komparatystyka jako taka podejmuje różnorodne badania empiryczne dotyczące konkretnych kontaktów, oddziaływań i stosunków wzajemnych poszczególnych cywilizacji, kultur i literatur. Rozważa ich formy, stan i przebiegi. Bada wyłaniające się z nich formacje, funkcjonujące w określonym czasie i przestrzeni, oraz ich przemiany. Metakomparaty-styka koryguje z kolei krytycznie poprawność tych badań.

3)    Nie jest prawdą, że komparatystyka zajmuje się jedynie jednostkowymi, konkretnymi faktami. Dokonuje ona również teoretycznej syntezy szczegółowych badań empirycznych oraz wyciąga na ich podstawie wnioski i formułuje ogólne twierdzenia. Komparatystyka jest więc nauką teoretyczną w mocnym tego słowa znaczeniu, aczkolwiek nie jest wyłącznie taką nauką. Uprawia porównawczą teorię cywilizacji, kultury

1    literatury, której istotą jest świadomość istnienia różnorodnych formacji ora/ powstających między nimi oddziaływań i stosunków. Konstruuje modele, które objaśniają zarówno wpływ poszczególnych formacji na funkcjonowanie ich otoczenia, jak odwrotnie, wyjaśnia wpływy tego otoczenia na losy tych formacji, ich własności, strukturę, sposoby funkcjonowania i przemiany. Jednym z jej konkretnych zadań jest porównywanie dyskursów literaturoznawczych, w tym dyskursów teoretycznoliterackich z literacką materią.

Dział pierwszy zajmuje się tedy narzędziami, procedurami i rozmaitymi fazami czynności poznawczych, poprawnością zastosowań wprowadzonych narzędzi oraz efektami ich zastosowań. Ma on zatem profil metodologiczny. W dziale drugim mieszczą się przykładowo konkretne badania polsko--czcskich lub polsko-skandynawskich kontaktów kulturalnych i literackich. Dział trzeci obejmuje wyjaśnianie kluczowych kategorii, określających podstawowe aspekty rzeczywistości cywilizacyjnej, kulturowej lub literackiej. Ma ona zatem wspomniany przez Zimę profil metateoretyczny.

Dział ten precyzuje z perspektywy epistemologicznej takie pojęcia, jak nauka, teoria literatury, historia literatury, poetyka, literatura, sztuka, dyskurs, media, kultura lub cywilizacja itd. Objaśnia złożone, całościowe zjawiska, jak „literatura światowa'', „literatura porównawcza”, „literatura narodowa”, „literatura regionalna" czy „literatura romantyczna”. Uwzględnia w ich formowaniu kryteria tworzywa, konstrukcji, tematu, podmiotowości, przestrzeni, czasu. Powyższe działy określają zatem odpowiednio metodologiczne, empiryczne i teoretyczne aspekty komparatystyki.

To prawda, komparatystyka jest jeszcze nauką stosunkowo młodą, szybko awansującą, toteż mnóstwo w niej sporów i rozbieżnych kierunków. Dlatego powyższe ustalenia i propozycje mają w części charakter programowy i postulatywny. De facto występują i zderzają się we współczesnej komparatystyce rozmaite postawy i programy badawcze, stanowiska teoretyczne, szkoły, style, metody i tradycje badawcze. Tendencje zmierzające do przekształcenia komparatystyki w literackie getto krzyżują się z tymi, którzy, jak M Bachtin w książce Twórczość Franciszka Ra-belais'go, ujmują literaturę przez pryzmat zjawisk kulturowych i kulturę przez pryzmat literackich. Jeszcze inni upatrują zadania komparatystyki w porównywaniu różnych sztuk, mediów i dziedzin kultury lub zgoła w porządkowaniu całego rozległego i stale poszerzającego się obszaru zjawisk kulturowych (szkoły anglosaskie). Jedni akcentują ściśle empiryczny charakter komparatystyki (szkoła krakowska), inni, przeciwnie, podkreślają zawarty w niej potencjał teoretyczny oraz eksponują tkwiące w niej możliwości metateoretycznej refleksji i syntezy (Peter Zima). Podobne różnice występują w ustalaniu naukowych kontekstów komparatystyki. Dla jednych takim bliskim kontekstem jest historia literatury (przedwojenna szkoła francuska), dla innych teoria literatury (niemiecka tradycja AVL), dla jeszcze innych - odpowiednio historia sztuki, wiedza

0    kulturze, kulturologia, semiotyka lub antropologia. Wspomniane spory świadczą w gruncie rzeczy o żywotności i rozwoju komparatystyki. Wraz z postępami badań komparatystyka staje się szybko nauką wyzwoloną

1    samodzielną. Uniezależnia się od dyscyplin, które chciałyby udzielać jej wskazówek lub sprawować nad nią pieczę.

Terminologia i język komparatystyki, to prawda, dalekie są jeszcze, podobnie zresztąjak we wszystkich rozwijających się dziedzinach wiedzy, od precyzji i stabilności. Odnosi się to zresztą, nawiasem mówiąc, nawet do nazwy dyscypliny. Stosuje się na przykład określenia „literaturoznawstwo porównawcze” i „literatura porównawcza”, którą niektórzy badacze odróżniają od badań poświęconych problematyce „literatury ogólnej”, „li-