HP0021

52 Kategorie komparatystyki

teratury powszechnej" lub „literatury światowej"¹. Funkcjonują również określenia „badania porównawcze", „badania kulturowe" lub „komparaty-styka kulturowa". Odzwierciedlają one częstokroć różnice w rozumieniu przedmiotu i zakresu badań komparatystycznych oraz wyrażają aktualne kontrowersje metodologiczne i teoretyczne.

W przywołanej perspektywie metateoretycznej niepokoi szczególnie niejasny status literatury. Francuski badacz Paul van TieghemJeden z cj-ców założycieli komparatystyki dwudziestowiecznej, sprowadzał „zadania i przedmiot literatury porównawczej" do badania „dzieł różnych literatur w ich stosunkach wzajemnych", w szczególności do badania „stosunków binarnych wyłącznie między dwoma ele;mentami", a w praktyce - między dwoma literaturami narodowymi².

Ograniczenia te poddawano słusznej krytyce³. Trudno jednakże przystać na kontrpropozycje R Welleka, według którego literatura porównawcza ma badać „wszystkie literatury z perspektywy uniwersalnej, świadoma jedności wszelkiej twórczości i doświadczenia pisarskiego"⁴. Konsekwentna realizacja tej propozycji groziłaby z kolei niwelacją odrębności poszczególnych literatur i zatarciem ich różnic. Oba te powyższe stanowiska stanowią jednakże w istocie rzeczy równoprawne i komplementarne składniki literackiego projektu komparatystycznego, zakorzenionego w myśleniu pozytywistycznym. Bez szczegółowego poznania konkretnych stosunków historycznych oraz interakcji między poszczególnymi literaturami idea Jedności wszelkiej twórczości" staje się abstrakcją i zawisa w' próżni, a z kolei badanie „ wyłącznie stosunków binarnych" zawęża komparatystykę do faktografii. Ujęcie takie w sposób tyleż arbitralny, co niezrozumiały pozbawiają możliwości tworzenia szerokich, wielostronnych syntez i dokonywania uogólnień. Zawiesza w próżni takie „ponad binarne" kategorie Jak literatura słowiańska, europejska, arabska czy południowo-amerykańska. Z pozycji metateorii wypada więc obie propozycje złożyć w' archiwum komparatystyki.

Na profil komparatystyki składają się zatem na równi badania empiryczne lokalnych zjawisk literackich, artystycznych i kulturowych, usytuowanych precyzyjnie w czasie i przestrzeni, jak ogólne syntezy i rozważania teoretyczne. Te dwa ostatnie działy uprzytamniają żywe procesy internacjonalizacji oraz globalizacji, przejawiające się chociażby w światowej ekspansji poszczególnych kierunków artystycznych oraz gatunków, stylów i form twórczości. Tym samym należy uchylić postulaty badania wyłącznie „związków dwustronnych" oraz - na przeciwnym biegunie - tyleż aprioryczne, co puste tezy o ,jedności wszelkiej twórczości pisarskiej" w „skali ogólnoludzkiej”. Wątpliwe jest także sprowadzanie porównań do roli służebnej (do heurezy), podporządkowanej wykrywaniu związków przyczynowych, albo przeciwnie, stosowanie niwelującej zasady „porównywać można wszystko z wszystkim" i „każde porównanie jest równie dobre”. Obie praktyki stanowią współcześnie odpryski dyscypliny i nie mają dla jej badawczej kondycji praktycznie znaczenia.

Siła komparatystyki tkwi niewątpliwie w różnorodności i wszechstronności zestawień porównawczych oraz w odkrywaniu za ich pośrednictwem procesów interakcji i różnego typu związków i zależności między zjawiskami na pozór oddalonymi lub oderwanymi od siebie, pozbawionymi na pierwszy rzut oka zewnętrznych i wewnętrznych więzi oraz pokrewieństw, jak dla przykładu średniowieczna japońska i europejska epika rycerska⁵. Komparatystyka jako nauka wyzwolona i samodzielna - i jako teoretyczna metanauka - wystrzega się tutaj zarówno izolowania i usamodzielniania lokalnych zjawisk i „binarnych” stosunków kulturowych, jak apriorycznych syntez cywilizacyjnych, kulturowych lub literackich, prezentujących pustą ogólność, umocowanych w dyskursach naukowych jedynie na prawach opinio commnnis i przywoływanych następnie jako retoryczna oczywistość. Jej atutem jest natomiast krytyczna analiza teoretyczna własnych narzędzi połączona z empirycznym badaniem zjawisk.

Rozszerzając swe zainteresowania, komparatystyka podlega jednocześnie zróżnicowaniu i specjalizacji. Wspominana już wcześniej komparatystyka cywilizacyjna zajmuje się kontaktami, interakcją i stosunkami rozmaitych cywilizacji (badania te nazywa się w języku angielskim

1

^M P. van Tieghem. La lilterature comparee [1931], 1957, s. 170.

2

   Tamże.

3

   R. Wcllek. Termin i istota literatury porównawczej, (w jego:) Pojęcia i problemy nauki o literaturze, Warszawa 1979. s. 69.

4

   Tamże. s. 71.

5

N.J. Konrad, O niekotory>ch woprosach istorii mirów oj literatury [1965], (w jego:) Zapad i wostok. Stat'i, Moskwa 1972. s. 415-431.