morsztyn5

Strategia konfrontacji: symetria i kontrast

\V Suininuriuszu wierszo w Morsztyna znalazł się szereg tłumaczeń z Owidiusza ₍j_e wszystkim z Herold, ale również z Metamorfoz i innych dzieł. Czasem, by dać

p l ze    .    ..    ..    -    .    .    .    ,    i i _ j ____ i___

^c^j_eCie macie swe godności”²⁴. Ta niezwykła trawestacja inicjalnego wersu Treim

Ozo*¹''""’    * ----- '    '

’    i odmiany jego tekstu, «Archi\vum Litcrackie». I. XXVII. Misccllaneu Staropolskie. I. 6, reo.

i Ule^icz, ^Wroc,aw >99°. s. 119-478.

_/\. Bruckner. Wstęp [do:] Jakuba Teodora..., s. XIX; M. Dynowska, Hieronim Morsztyn i jcs^s

Iliom: potępiał światowy rozkosz, smakował rozkład śmierci i wreszcie był potępiany za... brak potępienia. Warto jednak było pokazać je wszystkie. Te prze wartościowi nia lektury wiele bowiem mówki o naturze przewartościowania, które Morsztyn

wpisał w swój poemat.    ^J j

-czytelnikowi możliwość porównania, poeta przepisuje nawet przekładany łaciński fragment. Tak jest np. w przypadku czterowiersza z III listu Heroid — kiedy łaciński czterowiersz Na Ovidianum. In Epistołom Brizeidis Achilles (SW 120) poprzedź tłumaczeni Bo polsku (SW 121). Ale Morsztyn na tym nie kończy. Prócz przekładu¹ ch'e jeszcze swoiste postscriptum — Apendix franta kozackiego (SW 122)²¹. Podo-bn 'eh dopisków wskazać można więcej: List siostry do brata (SW 67), będący 'kładem XI listu Heroid, opatruje poeta Apendixem (SW 68), listy Akoncjusza TcydyPpy 47-48) komentuje Paragrafem (SW 49), historię Akteona (SW 57)

¹ miedzianą za Metamorfozami (III, w. 174-252), uzupełnia wierszykiem O Dyjan-l • abo Wenerze do swoich (SW 58), który w jednym z rękopisów nosi bardziej ’ dekwatny tytuł: Akteon — do polskich kortezanek. Podobnie opowieść o cnotliwej; Aicestis 23) uwspółcześnia wierszem Bo tak u ludzi, u nas zaś jako (SW 24).j _stkie te poetyckie przypisy, które dawni badacze określali wręcz mianem „bur-’ . _ovvych dodatków”²², realia tekstów przekładanych, z reguły realia mitologiczne, ^C ia rnaterią obscenicznego konceptu. Jakby Morsztyn jednym pociągnięciem pióra h iał przekreślić wysoką poetykę oryginału.

^C Inny pokład podobnej tendencji odnajdujemy w cyklu Problemata polskie*

. wiersz Kiep, zapisywany zwykle na końcu cyklu, stanowi swoiste zamknięcie » _cl_iarakterze ludycznej wariacji. W tym jednak przypadku nie temat uległ przetwo-°    • jęcz na cel obsconeum wykorzystany został kompozycyjny schemat wierszy*

T_roble>»^{a,ówpolskich}--

stf jednym z rękopisów pośród liryków Hieronima zapisano — wszystko wska-^ . , jego właśnie autorstwa — fraszkę o charakterystycznym tytule: Mądre. ’^&ii(ldzfi^: "Kupić by was mądrości za drogie pieniądze”. Nie tak Kochanowski P^ie’ _ajacą się od słów: „Kupić by was pieniądze za drogie mądrości, / bo wy zawsze^ mnrip cu/p crnHńnćri”24 . t?i nip.7\vvkła tmwestacia inicialneeo wersu Treni j^nia wierszy Morsztyna za edycjo: M. Malicki. „Suuimarius wierszów" przypisywany Hieronimem'.

por. •

, jjśiniennaspuścizna, [ez. II). «Pamiętnik Literacki», R. X: 191 l.s. 6.

^ _etlycji Malickiego cykl za Summariuszem nosi tytuł Problemata. W siedmiu znanych przekazach, w któryd

• ^zc zapisano jako cykl. trzy nie notujo tytułu całości, dwa (pochodzące od wspólnego przodka) dajq lylkc:

-■ • ............---------,------

jX odbijająca czarnoleską lirykę w krzywym zwierciadle, wydaje się dla Morsztyna nadzwyczaj znamienna. Wygląda to tak, jakby poeta swoje wiersze wariacyjne opatrywał nie tyle typowymi tytułami Na toż czy Albo tak, ile właśnie owym Nie tak. Zamiast przetworzenia znanego motywu, Hieronim woli dać jego zaprzeczenie — oraniczące z destrukcją. Bawi go zarówno parodia — Owidiusza czy Kochanowskiego —jak i autoparodia —jak w przypadku Kpa czy choćby nagrobków poświęconych Aleksandrowi Niewiarowskiemu²⁵. Przy czym do oceny przedstawia czytelnikowi obie przeciwstawione sobie realizacje. Bowiem w odróżnieniu od parodysty w gruncie rzeczy interesuje go nie tyle uderzenie — w tekst, który uchyla, ile zderzenie — i wytworzone tym sposobem napięcia między tekstem a nie-tekstem, między wierszem a jego krzywym odbiciem, między Albo tak a Nie tak.

przesłanie zawarte w wierszu Mądre pieniądze znajdujemy także w dyptyku Morsztyna, którego wiersze zapisywano w sylwach zazwyczaj równolegle, aby uwyraźnić ich paralelizm. Całość w jednym z rękopisów nosi tytuł Dyskurs cnoty ze zlotem, wiersze zaś zatytułowane zostały Madrygał: cnota i Drygał: złoto. Już samo zestawienie Madrygał—Drygał ujawnia parodystyczny charakter dyptyku. „Filozofia lego utworu — owoc gorzkiego, lecz pogodzonego z rzeczywistością doświadczenia — głosi prowokacyjną afirmację świata zanegowanych wartości moralnych i odsłania rzeczywiste motywy postępowania ludzkiego, a zarazem stara się skompromitować dydaktyczny optymizm literatury oficjalnej” — pisze Alina Nowicka-Jeżowa²⁶.

Stąd już tylko krok do Światowej rozkoszy, gdyż oba wiersze w skróconej i nieco przeredagowanej wersji weszły w jej skład jako Cnota i Złoto. I kiedy w jednym z nich czytamy: „Dobre złoto przy cnocie, / lepsza cnota przy złocie” (Z, w. 1-2), to już nie wiemy, czy mowa po prostu o cnocie i złocie, czy o zestawieniu tak zatytułowanych wierszy. Bowiem w poemacie kolizja obu liryków nie została zatarta, choć wyraźnie nie jest już obliczona na efekt burleski. Oba teksty dalej nawzajem się wykluczają. Morsztyn nie mówi bynajmniej, po której stronic się opowiada, nie prezentuje fałszu i prawdy, ale dwie prawdy — przeciwstawne i sobie przeciwstawione.

Taka konstrukcja nie jest w przypadku dyskursu Morsztyna wyjątkiem. Identycznej tendencji podlegają na przykład jego porównania. Aleksander Nawarecki, którego spostrzeżeniom poniższe uwagi wiele zawdzięczają, pokazuje, jak przedziwnie gospodaruje Morsztyn dynamiką poetyckiej mowy²⁷. Członami porównania najchętniej ustanawia rzeczowniki, które zdają się unieruchamiać trop, rezygnuje tym samym z możliwości dynamizacji dyskursu, jakich figura ta dostarcza. Jednocześnie zamienia

25    W przypadku nagrobków Niewiarowskiego (SW 278-289) w owo grę wikła Hieronim również rozróżnienie na wiersz łaciński i polski. Tu symetria jest podwójna czy też podwojona — najpierw łaciński tekst oryginalnego nagrobka Niewiarowskiego (znajdującego się niegdyś w kościele Dominikanów w Krakowie) zostaje zestawiony z czterema łacińskimi epitafiami żartobliwymi, później zaś ten sam układ powtarzajo teksty polskie, gdzie dwóm nagrobkom poważnym odpowiada seria nagrobków żartobliwych. Por. uwagi na temat wariacyjności tych tekstów w: J. Pelc, Barok — epoka przeciwieństw. Warszawa 1993, s. 91-93.

26    A. Nowicka-Jeżowa. Witanki staropolskie. Spoleczjta i literacka problematyka mody wiejskiej, [w:] Z dziejów życia literackiego w Polsce XVI i XVII wieku, red. H. Dziechcińska, «Sludia Staropolskiej t. XLVI1I, Wrocław 1980. s. 170.

27    Por. A. Nawarecki, Hieronima Morsztyna zmysłowa miłość porządku, «Ogród. Kwartalnik», R. V: 1992. nr I (9). s. 218.

.jSjZfc    ---------j;'J------------------->1--------.    .------- .    .....

tytułu — Problemata. Pełny tytuł znamy z dwóch niezależnych przekazów (z których jeden, konsekwentnie ^c7'^ę/VnlujOC tyiulaturę łacińsko, kończy zapis cyklu notko: „Hic sunt quinque Problcmmata Polonica").

^{Bibl I>AN w Krakovvie}- *ysⁿ 1273. «• u. *• ⁷⁷~⁷⁸-

Przewartościowania Morsztyna