Obraz8

Pod koniec XIII w. pierwotny stan uległ zachwianiu. Zabytki rękopiśmienne XIII—XV w. oraz druki z początku XVI w. oddają obie samogłoski za pomocą jednego znaku ę, <j, 0 lub ąnp.:

1)    Kazania świętokrzyskie: będęce (- będące), mędry (= mądry), suętę (= świętą), vab(pcego (= wabiącego).

2)    Psałterz floriański: b0d0 (=będą), ks0sz0ta (= książęta), m0sz (= mąż).

3)    Żywot św. Błażeja: b0dzcye (= bądźcie), ksy0z0 (= książę), s0dza (— sędzia), wy0cey (-więcej).

4)    Biblia szaroszpatacka: b0dz (= bądź), m0sza (= męża), py0ti (— piąty), wsz0la. (= wzięła).

5)    Powieść o papieżu Urbanie: (druk z 1514 r.): cząszką (= ciężką), boyąsye (= boję się), bądą (= będę), vmyerayącego (= umierającego)

Fakt ten świadczy o zlaniu się w tym czasie obu samogłosek nosowych w jedną, zróżnicowaną iloczasowo. Było to prawdopodobnie nosowe a. Za taką barwą nowej nosówki przemawia wypowiedź Stanisława Zaborowskiego w jego „Ortografii” oraz fakt oznaczania w pierwszych drukach polskich dawnych ę i q za pomocą liter a ,ą, ą.

Tak więc pod koniec XIII w. ę i ę zlewają się w ą (krótkie nosowe a), zaś ę i ę w ą (długie nosowe a). Stan taki trwa aż do zaniku iloczasu.

§ 65. Rozwój samogłosek nosowych po zaniku iloczasu. Wraz z zanikiem iloczasu stopniowo zmienia się barwa samogłosek nosowych. Różnice ilościowe przechodzą w jakościowe. Doprowadza to do pojawienia się w XVI w. dwóch nowych samogłosek nosowych. Jedna z nich: ę kontynuuje dawną (XIII—XV wieczną) nosówkę krótką, druga: ą - dawną nosówkę długą. Kontynuant dawnej długiej miał barwę a. Świadczą o tym wypowiedzi gramatyków XVI—XVII w. oraz fakt upowszechnienia znaku graficznego ą (a z ogonkiem) dla dawnej nosówki długiej.

W XVI w. pojawiają się więc znów dwie samogłoski nosowe: ę i ą ale rozkład ich jest inny niż w XII—XIII w. Pierwotniej jako samogłoska przednia mogła występować wyłącznie po spółgłoskach miękkich, zaś q jako samogłoska tylna - po spółgłoskach twardych oraz poj, c, ż, ś. Od XVI w. ę i ą mogą występować zarówno po spółgłoskach miękkich jak i twardych, ponieważę powstało z dawnego ę łub ę (krótkich), aą -z dawnego ę lub ę (długich). Stan ukształtowany w XVI w. trwa w zasadzie bez zmian do dnia dzisiejszego.

Historię samogłosek nosowych ilustruje poniższa tablica:

60