Obraz 5

f|70 Rozdział III. Wzlot i upadek Bohatera Polaków

fundamentalną rolę.⁵ Koncert anielski w celi Konrada jest tego dobitnym ■dowodem.

I' Zwróćmy więc uwagę, że w Dziadach Mickiewicz odsłania nam kolejno dwa | stopnie związków między „światem niewidzialnym” a „sferą ludzkich myśli i działań”. W części II ludzie czerpią wiedzę o zaświatach kontaktując się z duchami umarłych, które wiedzą tyle, ile może wiedzieć świadomość doświadczana przez czyściec. W części III idea macierzysta Dziadów pokrywa się z teologiczną strukturą Wielkiej Całości, z wizją Kościoła górnego i dolnego. Wszelkie związki ludzi ze „światem wyższym”, odbywają się tu dzięki kontaktom z najniższą, trzecią, hierarchią nadprzyrodzonego porządku.

Każdy niebiański śpiew jest jednocześnie nauką. Zajmijmy się więc najpierw treścią wypowiedzi pojedynczego Anioła. Należał on kiedyś do tego oddziału wojska niebieskiego, który przyniósł ludzkości Dobrą Nowinę w noc Bożego j Narodzenia.

Mędrcy nas nie widzieli, Królowie nie słyszeli. Pastuszkowie postrzegli 1 do Betlejem biegli:

Pierwsi wieczną mądrość witali, Wieczną władzę uznali:

Biedni, prości i mali.⁶

(III, 182)

Z tych strof rozwinie się główna myśl koncertu anielskiego. Warunkiem zrozumienia prawd Kościoła górnego jest prostota i pokora członków Kościoła dolnego. Pycha rozumu i obłęd władzy przeszkadzają człowiekowi we właściwym zrozumieniu tajemnicy Żłobu Betlejemskiego. Grzechy pysznego rozumu Archanioł Pierwszy przyrównuje nawet do upadku aniołów. Oba nie zasługują w oczach Boga na wybaczenie, okropnym bowiem przestępstwem jest dobrowolna ucieczka od Jego dobroci.⁷ Toteż Archanioł śpiewa, że Bóg zdepcze tych, którzy pogardzili jego „świętymi sądami”. Tekst tej kantaty wiele, doprawdy wiele zawdzięcza poezji psalmów.

Archanioł Drugi zapewnia nas z kolei, że takiego grzechu Konrad jednak nie popełnił. Badał Boga nie dla mądrości ludzkiej i nie dla sławy. Badał Go z wielkiej miłości do cierpiącego narodu. Nie jestem tego pewien, a nawet uważam, że Archanioł się myli. Miłość do narodu była dla Konrada — jak wiemy - jedynie uzasadnieniem jego zdziczałej fascynacji władzą. Ale w końcu ja jestem tylko grzesznym człowiekiem, zawziętym, co prawda, na arogancję fałszywych zbawicieli. Jeśli Niebu wystarczyła ta fałszywa i przewrotna miłość, to muszę niestety skapitulować przed nadprzyrodzoną wielkodusznością. Ale [ i tak, jeśli tylko znajdę się kiedyś w górnym Kościele, wyskubię temu Archaniołowi wszystkie jego niepokalane pióra. Czyż nie napisano w Piśmie: „Nie wiecie, że aniołów sądzić będziemy...” (1 Kor 6, 3).

Naraziwszy się niebiańskiemu prawu przebaczenia, powracam do niezbyt miłego zajęcia, do tropienia upadków człowieka. Naprawdę przejmującym i grzechem Konrada nie było bojowanie z Ojcem, lecz całkowite wyeliminowanie [ z życia „bezrozumnej narodowości polskiej” — Syna Bożego. Nawet I litościwych archaniołów musiało to uderzyć w tę noc obchodzoną na I pamiątkę Narodzin Pana.

On Cię nie poznał, on Cię nie uczcił, Panie nasz wielki!

On Cię nie kochał, on Cię nie wezwał, nasz Zbawicielu!

(in, 183)

W tym zarzucie kryje się jeden z najistotniejszych problemów nurtujących | chrześcijaństwo w XX wieku. W epoce Oświecenia Europa jakby zupełnie I zapomniała o Chrystusie, jeśli nie liczyć paru jadowitych dowcipów Diderota [ czy Voltaire’a. Pod tym względem Konrad jest spadkobiercą Stulecia Rozumu, w którym zarówno przeciwnicy Boga, jak i Jego apologeci badali głównie Ojca, [ Stwórcę wszechświata. Przełom nastąpił właściwie na dobre kilka lat po I Dziadach, kiedy w życiu umysłowym Europy pojawił się humanizm ateistyczny I zrodzony z wielkiej krytyki chrześcijaństwa, przeprowadzonej przez lewicę i heglowską. Skoro w idei Boga — jak twierdził Ludwik Feuerbach — człowiek I wyalienował swoją esencję, to chcąc odzyskać swą wielkość i wolność musi Go | teraz obalić.⁸ Krytyka ta zwróciła chrześcijanom uwagę na antropologiczny I aspekt ich religii i spowodowała niebywały wprost rozkwit chrystologii. Wiek I XIX to czas powrotu do tego zapomnianego, chociaż najważniejszego działu I teologii chrześcijańskiej.

Polscy romantycy byli w nieco innej, chciałoby się rzec, bardziej uprzywilejowanej sytuacji aniżeli reszta Europy. Wielki problem niezawinionego I cierpienia, który pojawił się przed świadomością polską niejako w sposób