o kategorii podmiotu lirycznego4

72 O kategorii podmiotu lirycznego

5

Podmiot liryczny jest bezpośrednio dany jako sekwencja przejawów pozwalających się obserwować w wypowiedzi. Ale istnieje także potencjalnie —jako konfiguracja owych przejawów, jako założona w utworze osobowość motywująca wszystkie „ślady”, wprowadzająca je w układ równania. Zrozumienie przekazu lirycznego przez czytelnika polega w dużej mierze na właściwym rozwiązaniu tego równania, na rekonstrukcji zespołu założeń składających się na „obraz” osoby mówiącej.

W związku z tym uwaga ogólniejsza. Wydaje się, że wszelkie wysoko zorganizowane kompleksy znaczeniowe utworu literackiego, takie jak podmiot, fabuła, bohater, schemat odbiorcy wpisany w przekaz — muszą być charakteryzowane dwustronnie. Z jednej strony są to całości stopniowo wyodrębniające się z materiału semantycznego wypowiedzi. Z drugiej zaś indywidualne realizacje pewnych zadanych wzorców; wzorców, które dany utwór przyporządkowują tradycji literackiej (np. gatunkowej). Aktualizują się one w przekazie jako formy nakładane na materiał znaczeniowy, jako swego rodzaju matryce, dzięki którym w obszarze semantycznym utworu wyodrębniają się rozróżnialne jednostki kompozycyjne. Wzorce takie przeciwstawiają się jak gdyby linearnemu przepływowi znaczeń w konkretnej wypowiedzi, kształtują w niej stany systemowego skupienia. Są to równie obiektywne elementy struktury semantycznej tekstu, jak znaczenia słów czy zespołów wyrazowych. Moglibyśmy je określić jako reguły porządkowania przybywających w wypowiedzi jednostek semantycznych, jako zasady sprowadzalności następstwa takich jednostek do pewnego paradygmatu wchodzącego w skład tradycji wspólnej podmiotowi czynności twórczych i odbiorcy.

Wydaje się, że potrafimy wskazać na niektóre przynajmniej konstytutywne składniki paradygmatu ,ja” lirycznego. Jeśli o całym takim paradygmacie mówimy jako o założonej w tekście poetyckim osobowości, to o poszczególnych jego składnikach można by mówić jako o rolach. Role takie to przede wszystkim: 1. określony stosunek ,ja” mówiącego do psychologicznych i przedmiotowych okoliczności wypowiedzi; 2. jego stosunek do „drugiej osoby”, do przywołanego lub tylko potencjalnego partnera (partnerów) sytuacji lirycznej; 3. stosunek ,ja” do podmiotu czynności twórczych i do sytuacji społeczno--literackiej, w której ów podmiot się znajduje; 4. stosunek Ja” do określonych elementów biografii pisarza. Podmiot liryczny jest hierarchiczną kombinacją takich elementarnych ról. Rzecz jasna, są one jedynie schematami, które w każdym utworze są wypełnione konkretną zawartością. Należy przy tym podkreślić, że taka lub inna hierarchia ról charakteryzuje nie tyle pojedynczy utwór, co pewną klasę utworów powstałych w ramach określonej poetyki historycznej. Wskazuje ona na koncepcję podmiotu lirycznego wypracowaną ponadindy-widualnym wysiłkiem przedstawicieli szkoły poetyckiej czy prądu. Interpretacja ,ja” lirycznego pojedynczego przekazu polega w dużej mierze na ujęciu go jako wariantu pewnego wzorca, którj' w danych warunkach historycznoliterackich stanowi zobowiązujący układ odniesienia dla inicjatyw poetyckich. Tak samo jak kompozycja fabularna konkretnego utworu, będąc porządkiem jednorazowym, jest przecież równocześnie w takim czy innym stopniu sprowadzalna do typu kompozycyjnego, również podmiot liryczny, ta jednorazowo sformowana osobowość istniejąca jako semantyczny korelat danego tekstu, ma zawsze oparcie w jakimś stereotypie Ja” lirycznego, który nieuchronnie pośredniczy między indywidualnym nadawaniem a indywidualnym odbiorem komunikatu poetyckiego.

luty 1965