prapol051

łopolskiej odkryło w Iwanowicach, w pow. miechowskim. Groby były płaskie i zawierały zazwyczaj jedynie popielnicą przykrytą misą, a tylko wyjątkowo jeszcze jedną lub dwie przystawki. Odosobniony dotąd grób omawianej grupy znamy z Ząbkowic, w pow. bocheńskim.

Część ludności grupy zachodnio-wielkopolskicj, która zajęła Kujawy i ziemię Chełmińską ziemię Dobrzyńską i przyległy skrawek Mazowsza, wytworzyła tu kujawsko-chełmińską grupę tej kultury. Na związek z zachodem wskazuje zarówno ceramika, jak większość ozdób metalowych (szpile uszate, szpile z główką kielichowatą. bransolety owalne ze stykającymi się końcami, naramienniki z tarczami spiralnymi). Obok tego występują jednak wyroby miejscowe, rozwinięte z wzorów zachodnich np. bransolety bardzo szerokie zdobione grupami linii poprzecznych i kresek podłużnych lub grupami linii poprzecznych i pasmami splatanych z sobą trójkątów skośnie kreskowa ty oh. Zmarłych grzebano tu również w grobach płaskich.

Nowy odłam ludności kultury łużyckiej" zajął Pomorze wschodnie między Parsętą a dolną Wisłą, podbijając zamieszkałą tu dawniej ludność pokrewną mieszkańcom Prus Książęcych i wytworzył tam grupę kaszubską kultury „łużyckiej". Grzebał on swych zmarłych wyłącznie w kurhanach, składając zwłoki — jak się zdaje — w skrzyniach kamiennych, co mogłoby stanowić starą tradycję miejscową i świadczyć o przetrwaniu części dawnej ludności. Używane tu ozdoby reprezentują częściowo importy z obszaru grupy zachodnio-wiclkopolskiej, częściowo zaś miejscowe przeróbki wzorów zachodnio-wielkopolskich. Położenie nadmorskie sprzyjało handlowi na dalszą odległość, czym tłumaczy się obecność na Pomorzu niektórych wyrobów brązowych pochodzących ze Skandynawii (guzy podwójne z Warzenka, w pow. kartuskim) i z Anglii (grot oszczepu z Suchostrzyg., w pow. tczewskim (tabl. VIII, 9) i siekierka z piętką z Na-dziejewa, w pow. człuchowskim).

Najsłabiej znamy dotąd grupę zachodnio-pomorską. I tutaj grzebano zmarłych najczęściej w kurhanach, jednak rzadko tylko zbierano szczątki spalone w pooielni-cach, które ustawiano w sikrzyniach kamiennych. Zwykle wsypywano' kości do zwykłej jamy ziemnej, przykrywanej brukiem kamiennym. Wśród darów grobowych spotyka się często bransolety z obręczą taśmowatą z dwiema tarczami spiralnymi na końcach, szpile z główką wrzecionowato zgrubiałą, poprzecznie żebrowaną i klamry brązowe złożone z soczewkowatej części środkowej i dwóch wielkich haftek.

Z reszty Polski posiadamy dotąd bardzo mało znalezisk 7 HI okresu brązowego. Z południowo-wschodnich ziem Polskich znamy tylko jeden skarb odkryty w Radymnie, w pow. jarosławskim, zawierający wyłącznie importowane ozdoby węgierskie. Prusy Książęce wyróżniają się trochę większą liczbą wykopalisk, niestety prawie wyłącznie o charakterze znalezisk odosobnionych lub skarbów. Kwitnie tu nadal rodzimy przemysł brązowy wytwarzający młodsze odmiany czekanów typu Nortycken (tabl. VIII, 16). Zasiąg tej broni wskazuje, że obszar reprezentowanej przez nią kultury prabaltyckiej rozszerzył się obecnie ku wschodowi, na terytorium Litwy właściwej, natomiast ścieśnił się na zachodzie, nie obejmując już wyżyny kaszubskiej, zajętej przez kulturę .łużycką”. Także na półwyspie sambijskim występują obecnie typowe ozdoby łużyckie, znalezione w kurhanach z Ran-tau, w pow. fiszawskim (bransolety owalne ze stykającymi się końcami i szpile uszatc). Ponieważ były to groby nie-ciałopalne, można zabytki wspomniane uznać jedynie za świadectwo ekspansji handlowej kultury „łużyckiej" nie zaś osadnictwa jej twórców. Późne szpile uszale typu łużyckiego dochodzą zresztą aż do okolic Kłajpedy (Schlaszen).

IV okres epoki brązowej (młodszy okres brązowy) 1100—900 przed Chr.

W IV okresie epoki brązowej rozrastająca się silnie ludność kultury „łużyckiej" zdobywa nowe tereny osadnicze, docierając ku wschodowi aż do zachodniego Wołynia i zajmując na północnym wschodzie znaczną część Prus Książęcych. W związku z tym obek grup zachodnio-wielkopolskiej, górnośląsko-małopolskiej, kujawsko-chełmińskiej, kaszubskiej i zachodnio-pomorskiej, znanych nam już z poprzedniego okresu, powstają teraz trzy nowe grupy: wschodnio-wielko-polska środkowo-polska i mazursko-warmijska. Poza tym jako wynik silnych oddziaływań kultury „łużyckiej" na obce podłoże etniczne powstaje w widłach Wisły i Sanu kultura tarnobrzeska, a między środkową Wisłą a górnym Bugiem kultura ulwówecka.

95