religia a kultura 9

200 RELIGIA A KULTURA

dotyczące nieprotestanckich tradycji religijnych są znacznie rzadsze, metody zaś, mogące mieć zastosowanie do innych wielkich tradycji, są prawdziwą rzadkością. Taki stan rzeczy w sposób oczywisty bardzo utrudnia podejmowanie badań porównawczych.

Po drugie, w skali międzynarodowej istnieje wyraźna koncentracja badań empirycznych wokół czterech wątków tematycznych. Są to problematyka postaw religijnych, problematyka orientacji religijnych, zagadnienie doświadczeń mistycznych oraz badania nad roląreligii w procesie radzenia sobie z sytuacjami trudnymi.

Na gruncie polskim zagadnieniami, które doczekały się największej ilości badań empirycznych, są: problematyka postaw religijnych¹, problematyka orientacji religijnych² oraz problematyka rozwoju obrazu Boga³.

Wybór metod prezentowanych w tym rozdziale został podyktowany kryterium ich przydatności do badań prowadzonych w Polsce oraz potencjalnej stosowalności do badań porównawczych w różnych kontekstach kulturowych.

Skale postaw wobec religii

Najwięcej badań nad religijnością indywidualną jest prowadzonych za pomocą skal postaw wobec religii. Religia rozumiana była w tych badaniach w sposób zróżnicowany. Najczęściej bada się stosunek do Boga, do instytucji Kościoła, do praktyk religijnych.

W warunkach polskich szczególnie często stosowana jest Skala Postaw Religijnych, opracowana przez Władysława Prężynę (1968). Skala ta ma na celu pomiar intensywności postawy religijnej, czyli siły, z jaką jednostka wyraża swoje przychylne lub nieprzychylne ustosunkowanie wobec Boga i nadprzyro-dzoności. Obejmuje ona 30 twierdzeń. Do każdego z nich osoba badana ma ustosunkować się poprzez zaakceptowanie jednej z odpowiedzi umieszczonej na 7-stopniowej skali Likerta.

Oto przykładowe twierdzenia z tej skali:

• Pismo Święte należy cenić jako Słowo Boże.

•    Najwyższym celem człowieka jest życie wieczne.

•    Spowiedź to poniżanie się człowieka, bez żadnej rzeczywistej korzyści dla niego.

•    Przyjaźń z Bogiem jest dla mnie źródłem siły w codziennych trudach

/ ^ży^cia‘

•    Kościół jest instytucją tylko ludzką, a nie boską.

Skala LAM

Skala ta została skonstruowana w celu pomiaru sposobu, w jaki osoby badane interpretują twierdzenia religijne⁴. Obejmuje ona 17 twierdzeń dotyczących różnych aspektów doktryny religijnej. Zostały wyodrębnione trzy style interpretacyjne podanych twierdzeń: literalny (L), czyli skłonność do dosłownego interpretowania twierdzeń religijnych, antyliteralny (A) - skłonność do odrzucania dosłownych interpretacji twierdzeń religijnych, oraz mitologiczny (M), czyli tendencja do reinterpretacji tych twierdzeń w sposób symboliczny. Została sprawdzona użyteczność tej skali do badań międzykulturowych⁵ na gruncie religii katolickiej i protestanckiej. Jak wskazują stosujący tę skalę badacze⁶, istnieją pewne problemy z jednostronnością symbolicznych interpretacji twierdzeń zastosowanych w ramach tej skali. Interpretacja zaproponowana przez autora skali, kalifornijskiego psychologa religii Richarda Hunta, odzwierciedla tylko jeden z możliwych wariantów symbolicznej reinterpretacji - interpretację humanistyczną. Osoby badane mogą zgadzać się z duchem symbolicznej interpretacji, nie akceptować zaś akurat takiego jej wyrazu. Odpowiedzi, których będą wówczas udzielać w poszczególnych przypadkach, mogą okazać się mało spójne. Warto wspomnieć, iż powstała polska wersja eksperymentalna tej ska-li^j0. W trakcie jej konstruowania okazało się, że najwięcej kontrowersji wywołują również twierdzenia, dotyczące skali metaforycznej. Jak pisze autor badań:

„Wydaje się, że problemy, które pojawiły się podczas estymacji rzetelności skali M przypisać można kulturowym uwarunkowaniom zindywidualizowanej reinterpretacji tradycji religijnej (...). Zatem podstawowe pytanie, które można umieścić na marginesie skali LAM, brzmieć powinno: Na ile kulturowe reprezentacje zindywidualizowanej religijności, istniejące w klasie średniej społeczeństwa zachodniego, pasują do społecznych reprezentacji religijności w Polsce?” (Jabłoński, 1995, s. 91).

1

   W. Pręźyna, Skala postaw religijnych, „Roczniki Filozoficzne”, 1968, 4, 75-89.

W. Pręźyna, Intensywność postawy religijnej a osobowość, Lublin 1973, Wydawnictwo KUL. W. Pręźyna, Motywacyjne korelaty centralności postawy religijnej_y „Roczniki Filozoficzne”, 1977, u 25, z. 4.

W. Pręźyna, Funkcja postawy religijnej w osobowości człowieka, Lublin 1981, RW KUL.

2

   P. Socha, Rorwój orientacji religijnej i światopoglądowej, Kraków 1992, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

3

   S. Kuczkowski, Psychologia kształtowania się obrazu Boga, Kraków 1982, Wydział Filozoficzny Towarzystwa Jezusowego.

J. Król, Wpływ posiadanego obrazu ojca na pojęcie Boga u dzieci. W: Z. Chlewiński (red.), Psychologia religii, Lublin 1982, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL, s. 181-223.

4

‘⁷ R.A. Hunt, Mythological-symbolic religious commitment: The LAKI scalę„Journal for the Scientific Study of Religion”, 1972, 11,42-52.

5

‘ P. Jabłoński, H. Grzymała-Moszczyńska, J. van der Lans, Interpretation of religious langu-age among Poles and Dutch: Cogniłive compeience or cultural construction? „Polish Psychologi-cal Bulłetin”, 25, 283-302.

6

²⁹    A.M. Greeley, Comment on HunTs „Mythological-symbolic religious commitment: The LAM Scales’\ „Journal for the Scientific Study of Religion”, 1972, 11, 287-289.

³⁰    P. Jabłoński, Interpretacja języka religijnego jako wskaźnik religijnego zaangażowania. Polska wersja eksperymentalna skali LAM, „Nomos”, 1995, 10, 85-101.