Ritz Gender4

218

metafikcjonalne)¹. We współdziałaniu literatury i patologii zadanie literatury polega zawsze na tym, by ukazać i wyzwolić immanetnie zawarty w tych patologicznych dyspozycjach pierwiastek ogólnoludzki, a zwłaszcza jego walor kulturowy.

2.    Freud i jego następcy usiłowali rozważać obie te, ich zdaniem psychopatologiczne, formy w obrębie kompleksu Edypa, nie dochodząc do zadowalających wniosków²”. Teoretyczna i pragmatyczna oporność formy choroby albo analizowanych pacjentów, słynne przerwanie terapii przez Dorę³, wywołało nowe rozumienie i nowy sposób konceptu-alizowania tzw. chorób psychicznych. W obu przypadkach, histerii i masochizmu, punkt wyjścia zjawisk psychopatologicznych oderwano od kompleksu Edypa i usytuowano z powrotem w sferze diadycznego stosunku matka-dziecko. Wyparta w kompleksie Edypa postać matki uzyskuje znowu główną rolę w antropologii i kulturze. „Wyparta seksualność kobieca - a histeryczka broni się przed jej całkowitym wyparciem - to preedypalny związek z matką: relacja miłosna «poza fallu-sem», w której dziewczyna pożądała aktywnie, nie była jeszcze skazana na bierność i błahość roli kobiecej''⁴. Dzięki temu przesunięciu masochizm i histeria nie tylko tracą charakter patologii, lecz przesuwa się też stosunek płci, z pozoru nieodwołalnie utrwalony w kompleksie Edypa.

3.    To przesunięcie odsłania utopijny potencjał obu zachowań psychicznych. Choroba staje się wtórnym, niejako partenogenetycznym nabytkiem. „Ale po co to powszechne cierpienie? Dlaczego grzech jako warunek drugich narodzin?... Matka Boska musi ukrzyżować syna, by dopiero stał się jej synem przez narodziny, które zawdzięcza tylko jej"⁵. „Histeria antycypuje utopię «pojednania» między zróżnicowaną płciowo genitalnością a wszechogarniającą, «polimorficzno-perwersyjną» seksualnością wczesnego dzieciństwa"⁶. Te przesunięcia są wypełnione treściami gender. Podmiotem konceptualnego masochizmu jest, jak w kulturowym pratekście u Sacher-Masocha, mężczyzna, podmiotem histerii jest kobieta. Oboje nie afirmują jednak tradycyjnej albo postedy-palnej roli płciowej, lecz jako podmioty masochistyczne i histeryczne przechodzą coś w rodzaju gendershijt, oznaczającego nie tyle zmianę, co zniesienie ról. Przy tej utopijnej treści masochizm i histeria stają się też formami ruchu emancypacyjnego. Feminizm lat siedemdziesiątych wypisał zreinterpretowaną histerię na sztandarach nowej kobiecej tożsamości: „Histeria była dla nich (francuskich feministek jak Hćl£ne Cixous albo Catherine Clement) zjawiskiem serniotycznym, kobiecym językiem

0    «uprzywilejowanym odniesieniu do ciaia matki»"⁷. Mansfield natomiast w swojej pracy z zakresu teorii kultury rozpatruje masochizm jako formę nowego, także postmodernistycznego stosunku do władzy. „Podmiot totalny potrafi jednocześnie posługiwać się władzą i odrzucać ją. W ten sposób działa wielu polityków w epoce postmodernistycznej

„Masochista może przekazać władzę komuś innemu, ale ten inny zmuszony jest to, co rzekomo leży w zakresie jego władzy, wykonywać w bardzo szczególny sposób, obiektywnie spełniając lub zawodząc pragnienia masochisty"⁸.

4. Masochizm i histerię łączy też pokrewna koncepcja ciała. Od czasu prac Butler⁹ gender studies poświęcały dużo uwagi koncepcjom ciała. Nauka feministyczna odnosiła się w tendencji wrogo do ciała, przez opozycję wobec dominującej kultury męskiej, ta bowiem z upodobaniem przyjmuje perspektywę mężczyzny patrzącego pożądliwie na kobiece ciało i w ten sposób utrwala przedmiotowy status kobiety. Feministyczna debata o pornografii¹⁰ i ogólna dyskusja o ciele (Barbara Duden

1    in.)^{11 12} z lat dziewięćdziesiątych zmieniły to dawniejsze stanowisko. U Lacana ciało, zwłaszcza ciało seksualne, było po prostu tym, co inne bądź obce²⁸. Od czasów markiza de Sade nowoczesność hołubi projekt zawładnięcia ową innością ciała, jeszcze wyrazistszą w epoce pometafi-zycznej. Ciało, w kulturze mieszczańskiej zasłaniane i wygnane w sferę niewypowiadalną, ma teraz stać się ciałem kulturowym, ciałem rozmaicie opisywanym. Gdy w grę wchodzi seksualność, transformacja zaznacza się tym intensywniej, dotyczy bowiem wówczas granic sfery prywatnej i publicznej oraz granic tabu. Wymaga złamania zastanych norm, aby ukształtować własne normy, i do tego potrzebna jest jej sztuka. Ze sztuką szczególnie powiązane są, jak widzieliśmy, histeria i masochizm.

1

’ W sławnej także literacko pracy Freuda Bruchstiick einer Hysterie-Analyse. Der Fali Dora teoretyczna abstrakcja i rozważania metafikcjonalne idą w parze.

2

   Por. Nick Mansfield, Masochista. The Art of Power, London, 1997, s. 12 i n.

3

   E. Showalter, op. cit., $. 67 i n.

4

   Lena Lindhof, Einfithrung in die jeministische Literaturłheorie (Sammlung Metzler: Re-aiien zur Literatur 285), Stuttgart, 1995, s. 154.

5

   C. Deleuze, op. cit., s. 246-247.

6

   Renate Schlesier, Mythos und Weiblicltkeit bel Sigmund Freud: Zum Problem von Enłmytho-logisterung und Remythologisierung in der psychoanalytischen Theorie, Frankfurt a.M. 1990, cyt. za: L. Lindhof, op. cit., s. 154.

7

E. Showalter (op. cit., s. 87) opiera się tu na: Martha Noel, Fils and Starłs. A Genealogy of Hysteria in Modern France, Ithaca, 1991.

8

“ N. Mansfield, op. cit., s. X, 33.

9

   Judith Butler, Gender Trouble, New York, 1990; taż, Bodieś\That Matter, New York 1993.

10

   Por. m in. Drucilla Cornell, Die Versuchung der Pornographie, Frankfurt a.M., 1995; Barbara Vinken (red.), Zur Pornographie und zur Rolle des Obszónen in der Gegenwart, Miinchen, 1997.

11

   Por. m.in. Farideh Akashe-Bóhme (red.), Von der Auff&lligkeit des Leibes, Gender Studies edition suhrkamp 1734, Frankfurt a.M., 1995.

12

   Por. Peter Wid mer, Subeersion des Begehrens. Eine Einfiihrung in Jacques Lacans Werk, Wien, 1997.