ScanImage06

Pierwsze pytanie, które należy sobie postawie, i które jest warunkiem wstępnym jakiejkolwiek próby zdefiniowania, oceny czy zaakceptowania jakiegoś specyficznego systemu etycznego, brzmi: Dlaczego rzeczywiście człowiek potrzebuje systemu wartości?

Czy koncepcja wartości, „dobra lub zła” jest arbitralną inwencją człowieka, nie związaną z, nie wywodzącą się z i nic popartą przez realnie istniejące fakty — lub może oparta jest na metafizycznym fakcie, na niezmiennym warunku ludzkiej egzystencji? (Używam pojęcia „metafizyczny” w rozumieniu: to,co należy do rzeczywistości, do natury rzeczy, do egzystencji). Czy jest arbitralną ludzką konwencją, jedynie zwyczajem, dekretem, który stanowi, że człowiek musi kierować się w swym życiu zbiorem zasad — czy też istnieje fakt rzeczywisty, który wymaga takiego postępowania? Czy etyka jest dziedziną kaprysów: emocji ludzkich, edyktów społecznych i mistycznych objawień, czy też dziedziną rozumu (wyrozumowaną)? Czy etyka, innymi słowy, jest subiektywnym luksusem czy absolutną koniecznością?

W smutnym zapisie historii etyki ludzkości — nie licząc kilku rzadkich i pechowych wyjątków — moraliści traktowali ją jako dziedzinę kaprysów, tj. dziedzinę irracjonalną. Niektórzy z nich dawali to do zrozumienia bezpośrednio, poprzez intencje. Inni — pośrednio, przez zaznaczenie swej nieobecności. Kaprys to pragnienie, które odczuwa osoba nic znająca i nic troszcząca się

0    odkrycie jego przyczyny, jego źródła.

Żaden filozof nic dał racjonalnej, obiektywnie sprawdzonej odpowiedzi na pytanie, dlaczego człowiek potrzebuje systemu wartości. Tak długo, jak pytanie to pozostawało bez odpowiedzi, żaden racjonalny, naukowy, obiektywny kodeks etyczny nic dawał się odkryć ani zdefiniować. Najstarszy z filozofów, Arystoteles, nic uznawał etyki za naukę ścisłą; oparł swój system etyczny na obserwacji tego, co szlachetni ludzie jego czasów wybierali

1    jak postępowali. Arystoteles pozostawił bez odpowiedzi problemy: dlaczego ci ludzie tak postępowali i dlaczego on sam oceniał ich jako szlachetnych i mądrych.

Większość filozofów traktowała etykę jako rzecz naturalną, za daną, za l aki historyczny. Nie starali się ustalić jej mctafizycz-nych źródeł, czy też obiektywnie uprawomocnić. Wielu z nich próbowało przełamać tradycyjny monopol mistycyzmu w dziedzinie etyki i przypuszczalnie zdefiniować racjonalną, naukową, pozareligijną moralność. Jednakże próby te sprowadzały się do akceptowania etycznych doktryn mistycyzmu i uzasadniania ich na gruncie społecznym, jedynie poprzez zastępowanie pojęcia Boga pojęciem społeczeństwa.

Wyznawcy mistyki uznawali arbitralnie niewytłumaczalną wolę Boga za wzór dobra i traktowali to jako uprawomocnienie ich systemu etycznego. Neomistycy koncepcję tę zastąpili dobrem społeczeństwa, wpadając w ten sposób w pułapkę obiegowej definicji, takiej jak „wzorem dobra jest to. co dobre jest dla społeczeństwa”. Oznaczało to, w kategoriach logicznych — a współcześnie w powszechnej praktyce — że społeczeństwo stoi ponad wszelkimi zasadami etyki, ponieważ ono jest źródłem, wzorem i kryterium etyki, ponieważ dobro jest wszystkim, czego ono pragnie, wszystkim, co społeczeństwu zapewnia dobrobyt i przyjemność. Oznaczało to, że społeczeństwo może czynić wszystko, co mu odpowiada, ponieważ dobro to wszystko, co ono wybiera w działaniu, ponieważ społeczeństwo wybrało takie właśnie postępowanie. A — ponieważ nic ma takiej całości jak społeczeństwo, które składa się przecież ze zbioru indywidualnych jednostek — oznaczało to. że są w nim niektórzy ludzie (większość lub grupa, która uważa się za jego rzecznika) etycznie upoważnieni do zaspokajania wszelkich swych kaprysów, lub leż wszelkich okropności, podczas gdy wszyscy inni są etycznie zobowiązani do spędzenia swego życia na realizowaniu pragnień tej grupy. _____J

Z trudem dałoby się to uznać za racjonalne, niemniej obecnie ^: większość filozofów deklaruje, że rozum zawodzi, że etyka mieści się poza władzą rozumu, że żadnej racjonalnej etyki nic da się zdefiniować, że w dziedzinie etyki człowiek, wybierając wartości, postępowanie, dążenie do realizacji celów życiowych, musi kierować się czymś innym niż rozumem. Czym? Wiarą, instynktem, intuicją, objawieniem, uczuciem, poczuciem, popędem, życzeniem, kaprysem. Dzisiaj, tak jak w przeszłości, większość filozofów zgadza się, że ultymalywnym wzorem etycznym jest

13