SKMBT�500712270947030

CZĘŚĆ II • DZIAŁANIE

watnej własności i prowadzenia działalności gospodarczej). W społeczeństwach zachodnich istnieje zasadniczo powszechna zgoda co do poszanowania tych wolności i praw. Spór dotyczy tylko ich granic. Czy są wartości, które mogą przewyższyć lub ograniczyć wartość wolności? Ideologie konserwatywne twierdzą, że w szeroko rozumianej sferze kultury tą wartością jest coś, co nazwaliśmy tu tradycją - moralną, narodową czy religijną¹. Ideologie nawiązujące do socjalizmu uważają, że w sferze ekonomii tą wartością jest społeczna sprawiedliwość.

W ten sposób możemy utworzyć następujący „kwadrat ideologiczny”:

Sfera	Wartość wolności	Wartość alternatywna
Polityczno-kulturowa	Liberalizm kulturowy	Konserwatyzm
	(wolność społeczno-obyczajowa)	(tradycja)
Ekonomiczna	Liberalizm ekonomiczny	Socjalizm
	(wolność gospodarcza)	(sprawiedliwość społeczna)

Powyższy schemat stanowi pewne uproszczenie. Korzystając z niego, należy pamiętać, że przedstawia on tylko pewne idealne typy ideologii, które miały i mają swe różne (mniej lub bardziej „czyste”) historyczne odmiany. Co więcej, wśród tych odmian były przypadła skrajne (a nawet patologiczne)², jak nacjonalizm i faszyzm — w odniesieniu do konserwatyzmu, syndykalizm i socjalizm marksistowsko-leninowski (komunizm) — w odniesieniu do socjalizmu (szerzej: kolektywizmu), „drapieżny kapitalizm” — w odniesieniu do liberalizmu ekonomicznego, oraz anarchizm (w pewnych odmianach) — w odniesieniu do liberalizmu kulturowego. Współczesną skrajną odmianą obu postaci liberalizmu jest libertarianizm (propagowany przez wybitnego filozofa amerykańskiego Roberta Nozicka).

Dodać należy, że w praktyce politycznej różnice między ideologiami bywają płynne. Co więcej, na ich kształt wpływają nie tylko czynniki teoretycz-

ROZDZIAŁ 8 • SPOŁECZEŃSTWO

ne, lecz także bieżące, związane na przykład z dziejami i aktualną sytuacją danego kraju, strategią walki o władzę czy z rolą i upodobaniami wybitnych przywódców politycznych. W gruncie rzeczy terminy oznaczające ideologie są nieostre, względne i stopniowe. Liberałem lub konserwatystą można być mniej lub bardziej, i to w odniesieniu do określonych kwestii. Zresztą obserwujemy dziś w Europie zjawisko deideologizacji i pragmatyzacji życia publicznego: w kwestiach ogólnych różnice między programami partii politycznych zacierają się (sprowadzając się raczej do rozłożenia akcentów), a same partie identyfikują się z określonymi ideologiami bardziej dla podkreślenia historycznej ciągłości swego działania, niż ze względów merytorycznych. Mówi się, że na przykład socjalizm jest już tylko „znakiem towarowym” określonych formacji politycznych, które dość swobodnie i wybiórczo traktują jego pierwotne ideały.

W dziejach zachodniej demokracji pojawiały się różne „mieszaniu” i „sojusze” ideologiczne. Najbardziej typowe były jednak koneksje po przekątnych przedstawionego kwadratu. Konserwatyści wiązali się zwykle z ekonomicznymi liberałami, a nawet włączali do swego programu hasła klasycznego liberalizmu ekonomicznego (własność prywatna jako jeden z naturalnych filarów porządku społeczno-moralne-go); dziś nazywa się ich niekiedy konserwatywnymi liberałami. Z kolei demokratyczni socjaliści (socjaldemokraci) nierzadko szli w parze z liberałami kulturowymi; zresztą tale zwany nowoczesny liberalizm³ postuluje aktywność państwa w zapewnianiu realnych podstaw wolności jednostki, na przykład w postaci „wyrównywania szans” (także ekonomicznych) - w ten sposób nikną różnice między liberalizmem a demokratycznym socjalizmem (wolność bez odpowiednich warunków życia jest fikcją). Tandem konserwatywno-liberalny zwie się najczęściej prawicą, a socjalistyczno-liberalny - lewicą; sam liberalizm jest niejako pośrodku, mając bardziej prawicowe (konserwatywne) lub lewicowe (socjalistyczne) nachylenia⁴.

215

Współczesną ideologią pokrewną konserwatyzmowi jest komunitarianizm (komunita-ryzm), który akcentuje związek jednostki ludzkiej ze wspólnotą kulturową.

Do niektórych z nich powrócimy pod koniec rozdziału.

Jego najgłośniejszym współczesnym teoretykiem jest John Rawls, autor książki Teoria sprawiedliiuości, przeł. M. Panufnik, J. Pasek, A. Romaniuk, Warszawa: PWN, 1994.

W przypadku naszego kraju sprawa jest bardziej skomplikowana. Programy polityczne budowane są bowiem nie tylko wokół określonych wartości społecznych, lecz także ze względu na stosunek do komunizmu oraz ze względu na sposób i kierunek zmiany ustroju. Wiąże się to z problemami, które nie mają swych precedensów w zachodniej demokracji. (Pomijam konflikty polityczne dotyczące spraw bieżących lub związane z osobowościami liderów życia publicznego).