skan003
7

88    ♦ ROZDZIAŁ 3

wymaga motywacji i wysiłku. Musimy chcieć pomyśleć, poświęcając temu czas i energię. Jeśli zaś mamy niewiele do stracenia i nie zależy nam na trafności decyzji czy osądu, to często pozwalamy działać myśleniu automatycznemu, nie troszcząc się o jego sprawdzanie ani poprawianie. Kiedy na przykład po długim dniu pracy odpoczywamy przed telewizorem, na ogół automatycznie osądzamy ludzi, których widzimy na ekranie. Podobnie bez zastanowienia reagujemy na reklamy, nie zwracając uwagi, co się do nas mówi. Przekaz, że „dziewięciu spośród dziesięciu lekarzy zaleca ten środek przeciwbólowy” rejestrujemy automatycznie bez krytycznego namysłu nad prawdziwością tego stwierdzenia.

Czasami jednak mamy motywację i wydolność umysłową potrzebną do analizowania reklam. Przypuśćmy, że rozglądasz się za nowym samochodem i rozważasz kupno terenówki z napędem na cztery koła. Kiedy pojawia się reklama takich samochodów, jesteś skłonny usiąść i posłuchać, dokładniej analizując informacje. Jak powiemy w rozdziale 7, istnieją mocne dowody na to, że mając motywację do uważnego analizowania przekazu oraz potrzebne do tego zasoby umysłowe (gdy nie jesteśmy zmęczeni i nic nas szczególnie nie rozprasza), wyłączamy automatycznego pilota i angażujemy się w bardziej kontrolowane myślenie, zwracając większą uwagę na sens tego, co słyszymy. Kiedy nie mamy motywacji („Ach, znowu jakaś reklama leków przeciwbólowych”) lub coś nas rozprasza (dzieci hałasują w tle), pozostajemy przy automatycznym pilocie i bardziej ulegamy wpływom powierzchownych cech przekazu (Chaiken, 1987; Petty, Cacioppo, 1986; Petty, Priester, Brinol, 2002; Petty, Wegener. 1999).

Jeśli natomiast zależy nam na przemyślanej analizie problemu, to możemy uniknąć błędów wynikających z myślenia automatycznego. W kilku badaniach relacjonowanych przez nas wcześniej zadania nie były specjalnie ważne dla uczestników eksperymentu. Stwierdzono jednak, że wykonując zadania o poważniejszych konsekwencjach, wyciągamy bardziej złożone i trafniejsze wnioski (np. Kruglanski, Webster, 1996; Martin, Seta, Crelia, 1990; Strack. Hannover, 1996). Uczestniczki jednego z badań dostały na przykład do przeczytania historyjkę o pewnym studencie, który nazywał się Tom Ferguson. Dowiadywały się z niej, jak bardzo Tom był zainteresowany umawianiem się z kilkoma kobietami, oraz poznały pewne fakty dotyczące tych kobiet, m.in. w jakim stopniu wykazywały poczucie humoru. Chodziło o ocenę zależności pomiędzy cechami tych kobiet (np. poczuciem humoru) a tym, jak chętnie Tom się z nimi spotyka.

Jak w wielu innych eksperymentach, których celem było sprawdzenie zdolności oceniania podobnych relacji, uczestniczki zastosowały proste i niezbyt trafne strategie (Harkness, DeBono, Borgida, 1985).

Inaczej zachowywały się natomiast wtedy, gdy miały dużą motywację do wydawania ostrożnych sądów. Część z nich myślała, że eksperyment dotyczy wyboru partnerów i że same będą przez kilka tygodni spotykały się z Tomem. Tym razem kobiety zwracały większą uwagę na to, co Tom lubi, a czego nie lubi u partnerek, uruchamiały myślenie wymagające wysiłku, a ich oce-ny były trafniejsze. Grając o wyższą stawkę, posługujemy się inteligentniejszymi strategiami, które się łączą z większym wysiłkiem, a zatem wydajemy trafniejsze sądy niż wtedy, gdy stawka jest niska (Dunn, Wilson, 1990; Kruglanski, 1989; Stangor, McMillan, 1992; Te-tlock, 1992; Trope, Lieberman, 1996).

Nie chcemy przez to powiedzieć, że dzięki odrobinie motywacji stajemy się świetnymi myślicielami. W ostatnich rozdziałach pokażemy przykłady błędnych osądów świata społecznego mimo najlepszych wysiłków i zamiarów. Zdolność osądzania nie jest czymś takim jak silnik samochodu, w którym łatwo znaleźć usterkę i stwierdzić, co jest nie w porządku. Czasami trudno dokładnie powiedzieć, w jaki sposób powstaje osąd, czy jest zniekształcony i czy należy go w jakimś stopniu skorygować (Martin, 1986; Schwarz, Blcss, 1992; Wegener. Petty, 1997; Wilson. Brekke, 1994). Prawdą jest jednak mimo wszystko, że im większą mamy motywację do formułowania słusznych sądów, tym częściej się nam to udaje.

Automatyczna wiara, kontrolowane niedowierzanie

Są jeszcze inne ciekawe mechanizmy, dzięki którym myślenie kontrolowane sprawdza i równoważy myślenie automatyczne. Jak mówiliśmy wcześniej, posługując się heurystyką zakotwiczenia i dostosowania, sięgamy w naszych sądach do punktów wyjściowych, lecz nie udaje nam się wystarczająco do nich dostosować. Można to wyjaśnić m.in. automatycznym uznawaniem czegokolwiek, na co natrafiamy, za punkt wyjścia, do którego następnie usiłujemy dostosować myślenie kontrolowane. Przed trzystu laty filozof Benedykt Spinoza zauważył, że to, co widzimy, słyszymy lub poznajemy na początku, jesteśmy skłonni brać za dobrą monetę i uznawać za prawdę. Jedynie zakładając prawdziwość jakiegoś faktu, można podjąć wysiłek rozstrzygania, czy nie jest on fałszywy. Choć inni filozofowie (np. Rene Descartes) nie zgadzali się z tym, najnowsze badania potwierdziły, że Spinoza miał rację (Gilbert, 1991, 2002; Krull, Diii, 1996).