skan0033

94    ♦ ROZDZIAŁ 3

schematu, decyduje jego dostępność, czyli łatwość przywołania na myśl schematów i pojęć, a zatem prawdopodobieństwo użycia ich do tworzenia sądów na temat świata społecznego. Dostępność schematu może być efektem wzbudzenia pod wpływem zdarzeń poprzedzających, czyli procesu, który sprawia, że najświeższe doświadczenia zwiększają dostępność schematu, cechy lub pojęcia. Korzystanie ze schematów ma wartość adaptacyjną i funkcjonalną do pewnego momentu, lecz ludzie bywają nadgorliwi. Jak wykazały badania nad efektem uporczywości, trwamy czasem w swoich przekonaniach, nawet gdy okazały się nieprawdziwe. Wreszcie, schematy oddziałują też na nasze zachowanie — działamy na podstawie schematów. Najbardziej fascynującym tego przykładem jest samospełniające się proroctwo, czyli urzeczywistnianie się schematów wskutek nieświadomego traktowania innych w taki sposób, że skłaniamy ich do postępowania zgodnie z własnymi schematami.

Oprócz schematów automatycznie używamy heu-rystyk wydawania sądów, które pomagają nam radzić sobie z zalewem docierających do nas informacji. Heurystyki są zdroworozsądkowymi regułami, dzięki którym możemy szybko i sprawnie formułować swoje poglądy. Heurystyka dostępności, czyli łatwość, z jaką coś przychodzi nam na myśl. ma silny wpływ na nasze widzenie świata. Heurystyka reprezentatywności pomaga rozstrzygnąć, w jakim stopniu jedna rzecz jest podobna do drugiej; używamy tej heurystyki do klasyfikowania ludzi lub sytuacji na podstawie ich podobieństwa do typowego przypadku. Posługując się tą heurystyką, jesteśmy skłonni ignorować informację o proporcji podstawowej, czyli stopień prawdopodobieństwa, że ktoś lub coś należy do danej kategorii. Często stosujemy też heurystykę zakotwiczenia i dostosowania, w której początkowa informacja służy jako „kotwica”, czyli punkt wyjścia do dalszych myśli na jakiś temat. Jednym z przykładów zakotwiczenia i dostosowania jest niewłaściwy dobór próby i dokonywanie uogólnień na podstawie prób informacji, o których wiadomo, że są zniekształcone lub nietypowe. Choć wszystkie trzy heurystyki bywają użyteczne, mogą też prowadzić do błędnych wniosków. Warto też zwrócić uwagę, że myślenie automatyczne bywa bardzo uporczywe.

Kontrolowane poznanie społeczne — myślenie wymagające wysiłku

Drugim rodzajem poznania społecznego jest myślenie kontrolowane, które jest świadome, zamierzone, dobrowolne i wymaga wysiłku. Na ogół potrafimy włączać i wyłączać ten rodzaj myślenia na własne życzenie i jesteśmy w pełni świadomi tego, co myślimy. Myślenie kontrolowane wiąże się z wysiłkiem w sensie wydatkowania energii psychicznej. W świadomy, kontrolowany sposób można myśleć tylko o jednej rzeczy naraz. Myślenie kontrolowane jest utrudnione przez brak motywacji lub zaabsorbowanie inną sprawą. W takich sytuacjach częściej przyjmujemy do wiadomości fałszywe informacje i z trudem przychodź nam wypieranie myśli: unikanie myślenia o czymś, o czym wolelibyśmy zapomnieć. Innym przykładem myślenia kontrolowanego jest myślenie kontrfaktycz-ne polegające na zmienianiu w wyobraźni pewnych aspektów przeszłości, aby dopasować je do tego, jak mogłoby być. Ten typ myślenia wpływa na to. jak reagujemy emocjonalnie na fakty.

Sprawa Atnadou Dialla raz jeszcze

Ludzie mają zadziwiające zdolności poznawcze, których wynikiem są budzące zachwyt osiągnięcia kulturowe i intelektualne, zarazem jednak mają sktonnosi do popełniania tragicznych w skutkach błędów, jak zastrzelenie Amadou Dialla. Chyba najlepszą metaforą ludzkiego myślenia jest porównanie do uczonego, który się myli — wspaniałego myśliciela, który częst-pozostaje ślepy na prawdę niepasującą do jego teor;:. a czasami traktuje innych w taki sposób, że owe teorie się urzeczywistniają. Choć stosowane przez nas strategie rozumowania są zazwyczaj skuteczne, wiele jeszcze w myśleniu społecznym można usprawnić. Jedną z przeszkód w' poprawnym myśleniu jest bariera nadmiernej ufności, zbyt mocne przekonanie o słuszności własnych sądów. Pocieszające są wyniki ostatnich badań, które wskazują na możliwość usprawnieni pewnych niedoskonałości ludzkiego rozumowania,] głównie dzięki poznaniu zasad statystyki.

PYTANIA DO KRYTYCZNEGO NAMYSŁU

1.    Podaj przykłady, kiedy myślenie automatyczne jest korzystne, a kiedy szkodliwe dla człowieka. Czy zmieniłbyś coś w sposobach działania myślenia automatycznego i myślenia kontrolowanego, gdybyś mógł stworzyć idealną istotę ludzką?

2.    Dlaczego nauczyciele stwarzają niezgodne z rzeczywistością oczekiwania co do postępów' dziecka w nauce? W jaki sposób ich oczekiwania mogą sw stać samospełniającym się proroctwem?

3.    Pomyśl przez chwilę, jak uczniowie szkoły średntef wybierają swoją przyszłą uczelnię. Podaj przyk'.;-