skan003
1

82    ♦ ROZDZIAŁ 3

Heurystyka dostępności

Zdroworozsądkowa zasada myślenia polegająca na wydawaniu sądu na podstawie tego, jak łatwo coś przychodzi nam na myśl.

gę, że heurystyki nie gwarantują poprawności wnioskowania o świecie. Czasami nie pasują do rozważanej sprawy i są niewłaściwie stosowane, co prowadzi do fałszywych osądów. Liczne badania nad poznaniem społecznym koncentrują się właśnie na błędach rozu-mow-ania. W tym rozdziale wskazujemy wiele takich błędów w myśleniu, jak choćby przykład nauczycieli, którzy niesłusznie uważają, że chłopcy są zdolniejsi od dziewczynek. Mówiąc o strategiach myślowych, które niekiedy prowadzą do błędów, musimy jednak podkreślić, że stosowanie heurystyk jest uzasadnione: najczęściej są one bardzo funkcjonalne i dobrze nam służą.

Co łatwo przychodzi na myśl? Heurystyka dostępności Wyobraź sobie, że gdy pewnego wieczoru siedzisz z kilkorgiem znajomych w restauracji, kelner popełnia błąd, realizując zamówienie. Twój przyjaciel Alphonse zamawiał hamburgera z cebulą, a dostał hamburgera z frytkami. „No, dobrze — mówi — mogę zjeść i frytki”. To wywołuje dyskusję, czy Alphonse powinien przyjąć otrzymane danie. Część grupy zarzuca mu nieasertywność. Wyobraź sobie, że kolega zwraca się wprost do ciebie z pytaniem „Uważasz, że jestem nieasertywny?”. Co byś odpowiedział?

Jak już wiemy, jedną z możliwości byłoby przywołanie gotowego schematu, który dostarczyłby odpowiedzi. Jeżeli dobrze znasz Alphonse’a i masz ustalony pogląd o jego asertywności, możesz odpowiedzieć od razu „Nie martw się, Alphonse. Gdybym miał kupić używany samochód, byłbyś pierwszą osobą, którą poprosiłbym o pomoc”. Przypuśćmy jednak, że nigdy dotąd nie zastanawiałeś się nad asertywnością Alphonse’a i musisz pomyśleć nad odpowiedzią. W takich sytuacjach często kierujemy się tym, jak łatwo różne przykłady przychodzą nam na myśl. Jeżeli łatwo możesz sobie przypomnieć okoliczności, w których Alphonse zachował się asertywnie (np. powstrzymał kogoś, kto wpychał się przed nim do kolejki po bilety), to dojdziesz do wniosku, że jest on raczej asertywny. Jeśli jednak łatwiej przypominasz sobie, kiedy zachował się nie-asertywnie (np. dał się namówić przez akwizytora na niekorzystne opłaty za rozmowy międzymiastowe), to stwierdzisz, że jest on raczej nieasertywny.

Tę zdroworozsądkową zasadę nazywamy heurysty-ką dostępności. Polega ona na wydawaniu sądu na podstawie tego, jak łatwo coś przychodzi nam na myśl (Dougherty, Gettys, Ogdcn, 1999; Schwarz, Vaughn, 2002, Tversky, Kahncman, 1973). W wielu sytuacjach heurystyka dostępności jest użyteczną strategią. Jeżeli łatwo możesz znaleźć kilka przykładów, gdy Alphonse bronił swoich racji, to jest on prawdopodobnie osobą asertywną. Jeśli zaś możesz bez trudu wskazać kilka sytuacji, w których okazał się nieśmiały lub uległy, to prawdopodobnie nie jest on zbyt asertywny. Kłopot z heurystyka dostępności polega na tym, że czasami to, co najłatwiej sobie przypomnieć, wcale nie jest typowe dla całego obrazu, a zatem prowadzi do błędnych wniosków.

Wydaje się na przykład, że dość prostym sposobem stawiania diagnozy przez lekarza jest obserwowanie objawów pacjenta w celu stwierdzenia ewentualnej choroby. Zdarza się jednak, że te same objawy mogą być oznaką kilku różnych chorób. Czy lekarze posługują się heurystyką dostępności, uznając za bardziej prawdopodobne rozpoznania, które łatwiej przychodzą im na myśl? Niektóre badania nad diagnozami lekarskimi wskazują, że tak jest naprawdę (Eraker, Politser. 1988; Schiffmann i in„ 1978; Weber i in„ 1993).

Zobaczmy, jak doktor Robert Marion postawił diagnozę Nicole, przemiłej, bystrej dziewięćiolatce, którr pewnego dnia przyszła do jego gabinetu. Nicole byk normalna pod każdym względem oprócz tego, że raź lub dwa razy w roku miewała dziwne napady neurologiczne objawiające się dezorientacją, bezsennością bełkotliwą mową i wydawaniem dziwnych miauczą cych dźwięków. Nicole trzykrotnie przebywała w szpi talu, odwiedziła kilkunastu specjalistów⁷ i została pod dana wielu testom diagnostycznym, w tym tomograf) komputerowej, badaniu fal mózgowych i wszelkiegc rodzaju analizom krwi. Lekarze jednak nadal byli bez radni. Doktor Marion natomiast już po kilku minutacl badania właściwie rozpoznał rzadką wrodzoną cho robę krwi, zwaną ostrą porfirią przerywaną (AlPj U osób cierpiących na tę chorobę występują zaburzę nia równowagi składników krwi powodujące różneg rodzaju objawy neurologiczne. Skład chemiczny krw reguluje się za pomocą ścisłej diety i wykluczeni pewnych leków.

W jaki sposób doktor Marion tak szybko rozpozm chorobę Nicole, skoro tylu innym lekarzom to się ni udało? Otóż skończył on właśnie pisać książkę o chc robach genetycznych ludzi znanych z historii, zawu rającą m.in. rozdział o angielskim królu Jerzym II który — jak można się domyślić — chorował na Al „Nic postawiłem trafnej diagnozy dlatego, że jestei doskonałym diagnostą, ani dlatego, że jestem wrażl wym słuchaczem — przyznaje doktor Marion. — Mi; łem szczęście tam, gdzie innym się nie powiodło, pi nieważ Nicole i ja spotkaliśmy się we właściwy miejscu i czasie” (Marion, 1995, s. 40).

Inaczej rzecz ujmując, doktor Marion posłużył s