skan0030

POZNANIE SPOŁECZNE ♦ 81

Heurystyki wydawania sądów

Skróty myślowe używane do szybkiego i skutecznego formułowania sądów.

kiem świadkami zawiłej transakcji związanej ze sprzedażą stada. Szkot musiał sięgać do swoich notatek, żeby sobie przypomnieć, ile sztuk bydła zakupiono, a ile sprzedano i za jaką cenę. Tubylec natychmiast recytował z pamięci wszystkie szczegóły, podając, od kogo zakupiono każdą sztukę, jaki miała kolor i ile za nią zapłacono. Ludzie z plemienia Bantu zapamiętują stado tak dobrze, że nic muszą się troszczyć o znakowanie bydła; jeżeli krowa odłączy się od stada i zmiesza ze stadem sąsiada, to właściciel po prostu przychodzi i ją odbiera, bez trudu odróżniając swoją własność od kilkudziesięciu innych zwierząt.

Nie chodzi wcale o to, że ludy Bantu w ogóle mają lepszą pamięć od innych. Każdy z nas zapamiętuje łatwiej rzeczy, które są dla niego ważne, i dlatego ma dla nich wypracowane dokładne schematy. Bydło jest podstawowym elementem gospodarki i kultury plemienia Bantu, dlatego więc jego członkowie mają dobrze rozwinięte schematy dotyczące bydła. Dla Amerykanina na ogół jedna krowa nie różni się od drugiej. Ma on jednak niewątpliwie szczegółowe schematy, a tym samym doskonałą pamięć spraw całkowicie obcych dla ludów Bantu, jak transakcje na nowojorskiej giełdzie papierów wartościowych, utwory muzyki popularnej albo chociażby futbol amerykański.

Podsumowując, trzeba zaznaczyć, że ogrom docierających do nas codziennie informacji musimy ograniczać do ilości, którą da się ogarnąć. Ponadto często otrzymujemy informacje niejasne lub trudne do rozszyfrowania. Jednym ze sposobów radzenia sobie z tym „kipiącym zamętem”, jak mówił William James, jest odwoływanie się do schematów, które umożliwiają ograniczenie ilości potrzebnych informacji oraz interpretowanie informacji wieloznacznych. Schematami posługujemy się szybko, bez wysiłku i mimo woli. Krótko mówiąc, są one formą myślenia automatycznego. Inną formą myślenia automatycznego jest stosowanie szczególnych reguł i skrótów w myśleniu o święcie społecznym. Skróty te są przeważnie niezwykle użyteczne, lecz — jak się przekonamy — czasami mogą prowadzić do błędnych wniosków o świecie.

Strategie i skróty myślowe

Przypomnij sobie, jak wybierałeś uczelnię, na której obecnie studiujesz. Jak zawężałeś listę szkół, które brałeś pod uwagę, do tej jednej, gdzie rzeczywiście złożyłeś podanie. Jedną z możliwych do przyjęcia strategii byłoby dokładne sprawdzanie każdej z ponad 3000 wyższych uczelni w Stanach Zjednoczonych. Mógłbyś czytać „od deski do deski” wszystkie informatory, odwiedzać wszystkie uczelnie, rozpytywać wszystkich pracowników i studentów, z którymi miałbyś okazję porozmawiać. Czy naprawdę jednak tak postąpiłeś? Taka strategia byłaby z pewnością nadmiernie czasochłonna i kosztowna. Zamiast rozważać po kolei każdy college i uniwersytet, większość uczniów szkoły średniej ogranicza swój wybór do niewielkiej liczby możliwości i zbiera informacje o wybranych uczelniach.

Przykład ten przypomina wiele naszych codziennych decyzji i ocen. Decydując, jaką podjąć pracę, jaki kupić samochód lub kogo poślubić, zazwyczaj nie analizujemy dokładnie wszystkich możliwości („Cóż, czas już na małżeństwo. Myślę, że warto sprawdzić w Urzędzie Stanu Cywilnego rejestr niezamężnych kobiet w moim mieście i od jutra zacząć poszukiwania”). Posługujemy się natomiast strategiami i skrótami myślowymi, które ułatwiają wybór, pozwalając nam żyć i nie czyniąc z każdej decyzji wielkiego projektu badawczego. Skróty myślowe nie zawsze prowadzą do najlepszej decyzji. Gdybyś zebrał wyczerpujące informacje o wszystkich college’ach i uniwersytetach w Stanach Zjednoczonych, może znalazłbyś uczelnię, która odpowiadałaby ci bardziej niż ta, gdzie studiujesz. Mimo to skróty myślowe są skuteczne i na ogół prowadzą do trafnych decyzji w rozsądnym czasie (Gigerenzer, 2000; Gilovich, Griffin, 2002; Nisbett, Ross, 1980).

Jakich schematów używamy? Po pierwsze, jak już mówiliśmy, są to schematy ułatwiające zrozumienie nowych sytuacji. Najczęściej nie zaczynamy od sprawdzania wszystkich możliwości, lecz posługujemy się wcześniejszą wiedzą i schematami. Mamy wiele takich schematów dotyczących prawie wszystkiego: od uczelni (np. wyobrażenia o college’u należącym do Ivy League w porównaniu z dużym uniwersytetem na Środkowym Zachodzie) do innych ludzi (np. przekonania nauczycieli o zdolnościach dziewcząt i chłopców). Nie zawsze jednak, gdy formułujemy szczegółowe osądy lub podejmujemy konkretne decyzje, mamy gotowe schematy do zastosowania. Zdarza się również, że mamy nadmiar nadających się do użycia schematów i nie wiadomo, który z nich wybrać. Co wtedy robimy?

W takich sytuacjach ludzie często posługują się skrótami myślowymi, które nazywamy heurystykami wydawania sądów. Słowo „heurystyka” pochodzi od greckiego słowa „odkrycie”. W odniesieniu do poznania społecznego heury-styki oznaczają skróty myślowe ułatwiające szybkie i skuteczne formułowanie sądów. Zanim je dokładniej omówimy, powinniśmy zwrócić uwa-