skan0030

POZNANIE SPOŁECZNE ♦ 91

Powiedziałbym, że największą winą jest brak wszelkiego poczucia winy.

Thomas Carlyle

Umiarkowane zwątpienie jest latarnią mędrca.

William Szekspir

Nie jest dobrze, gdy myślenie kontrfaktyczne nie pozwala oderwać się od rozpamiętywania przykrych przeżyć, ponieważ może to spowodować depresję (Lyubomirsky, Caldwell, Nolen-Hoeksema, 1993). Nie warto więc nieustannie ubolewać nad oblanym egzaminem. Myślenie kontrfaktyczne bywa jednak korzystne, jeśli pozwala się skupić na sposobach lepszego radzenia sobie w przyszłości. Myślenie w rodzaju „Gdybym tylko trochę więcej popracował, zdałbym egzamin” może być użyteczne, ponieważ, zwiększa poczucie kontroli nad losem i motywuje do pilniejszej nauki przed następnym egzaminem (Nasco, Marsh, 1999; Roese, Olson, 1997).

SPRAWA AMADOU DIALLA RAZ JESZCZE

Mówiliśmy dotąd o dwóch różnych trybach poznania społecznego, z których jeden nie wymaga wysiłku, jest mimowolny, niezamierzony i nieświadomy (myślenie automatyczne), drugi zaś jest związany z wysiłkiem, dobrowolny, zamierzony i świadomy (myślenie kontrolowane). Powiedzieliśmy również, że oba rodzaje myślenia powodują niekiedy brzemienne w skutki błędy. Śmierć Amadou Dialla mogła być wynikiem myślenia automatycznego, jakie przyjęli strzelający policjanci ze względu na jego rasę. Inne rodzaje uprzedzeń rasowych mogą być wynikiem myślenia bardziej kontrolowanego, na przykład nastawienia rasowego. Jak zatem ocenić zdolność myślenia przeciętnego człowieka? Jak pogodzić zadziwiający potencjał poznawczy, który doprowadził do budzących zachwyt osiągnięć kulturowych i intelektualnych, ze skłonnością do popełniania brzemiennych w skutki błędów w rozumowaniu, jak opisane w tym rozdziale?

Aby odpowiedzieć na to pytanie, należałoby najpierw się zastanowić, który rodzaj myślenia — automatyczne czy kontrolowane — ma większe znaczenie dla funkcjonowania człowieka. Pytanie to wzbudziło żywą dyskusję wśród psychologów społecznych. Trzeba powiedzieć, że coraz bardziej jest doceniana rola myślenia automatycznego. Coraz więcej badań wykazuje, że myśląc o święcie społecznym, ludzie posługują się automatycznym pilotem. Niektórzy badacze posunęli się nawet tak daleko, że myśleniu świadomemu i kontrolowanemu przypisują bardzo ograniczoną rolę w funkcjonowaniu człowieka (Bargh, Chartrand, 1999; Wegner, 2002; Wilson, 2002). Inni uważają, że choć nie jest to łatwe, można jednak przejąć świadomą kontrolę nad niepożądanymi reakcjami automatycznymi, jakimi są na przykład uprzedzenia (Devine, 1989b: Devine, Monteith, 1999; Fiske, 1989a). Debata nad fundamentalnymi zagadnieniami związanymi z rolą świadomości w funkcjonowaniu człowieka będzie prawdopodobnie źródłem wielu nowych badań w najbliższych latach.

Nie ulega wątpliwości, że mimo kłopotów, jakich mogą przysparzać, oba rodzaje myślenia są niezmiernie ważne. Trudno byłoby żyć bez umiejętności automatycznego przetwarzania informacji o świecie społecznym i szybkiego przyjmowania założeń dotyczących środowiska. Bez tego bylibyśmy jak prymitywne, strasznie powolne komputery opornie przetwarzające dane za każdym razem, gdy trzeba byłoby wyjaśnić, co się wokół nas dzieje. Jednak zdolność przełączania się na tryb kontrolowany jest niewątpliwie korzystna, gdy trzeba pomyśleć o sobie i o świecie społecznym wolniej i ostrożniej.

Oceniając myślenie społeczne, musimy zatem podkreślić, że pozwala ono na wyrafinowane rozumowanie z wykorzystaniem zadziwiających zdolności poznawczych. Nikt nie potrafi zbudować komputera, który osiągnąłby potencjał zbliżony do ludzkiego mózgu. Jest jednak jeszcze wiele do usprawnienia. Omówione wcześniej uproszczone sposoby myślenia mogą mieć ważkie konsekwencje, o czym świadczą przytoczone w tym rozdziale przykłady uprzedzeń rasowych (Gilo-vich, 1991; Nisbett, Ross, 1980; Slusher, Anderson, 1989). Tim Wilson i współpracownicy wymyślili nawet termin skażenie myślowe obejmujący uporczywe błędy potocznego myślenia (Wilson, Brek-ke, 1994; Wilson, Centerbar, Brekke, 2002). Każdy z nas przypomina czasem „uczonego, który się myli” — jesteśmy błyskotliwymi myślicielami i kierując się logiką, próbujemy zgłębić naturę świata społecznego, lecz popełniamy przy tym błędy. Ludzie bywają ślepi na prawdę, która nie pasuje do ich schematów, i czasami traktują innych w taki sposób, że schematy się urzeczywistniają — a tego nie zrobiłby żaden prawdziwy uczony.

Udoskonalanie myślenia

Mając na względzie fakt, że ludzkie rozumowanie jest niekiedy błędne i może prowadzić do przykrych, a nawet tragicznych konsekwencji, należałoby się zastanowić, w jaki sposób można owym błędom zapobiec. Czy można nauczyć ludzi poprawniejszego wnioskowania, a tym samym unikania pewnych błędów, o których mówiliśmy w tym rozdziale?

Jednym ze sposobów jest wzbudzenie w ludziach pewnej