skan0036

POZNANIE SPOŁECZNE ♦ 87

swoim postępowaniem, a rzeczywistym oddziaływaniem na swoje zachowania. Czasami przeceniamy własną rolę, myśląc na przykład, że trzymanie kciuków pomoże naszej ulubionej drużynie. W innych sytuacjach umniejszamy swój wpływ, jak asystenci, którzy myśleli, że podopieczny wybiera to, co chce napisać, gdy tymczasem to oni nieświadomie wybierali za niego (Wegner. 2002).

Teraz przejdziemy do sposobu myślenia, który najłatwiej można zaobserwować, a mianowicie do myślenia powolnego, rozważnego i świadomego. Jak się niebawem dowiemy, interakcje kontrolowanego, świadomego myślenia z myśleniem automatycznym są jednym z najbardziej intrygujących zagadnień poznania społecznego.

KONTROLOWANE POZNANIE SPOŁECZNE: MYŚLENIE WYMAGAJĄCE WYSIŁKU

Richard Wilkins, waszyngtoński prawnik, wracał z pogrzebu swego dziadka w Marylandzie, kiedy zatrzymał go policjant stanowy, aby przeszukać samochód. Wilkins odmówił, lecz policjant i tak użył psa szkolonego do wykrywania narkotyków. Wilkins i jego rodzina siedzieli bezradnie w samochodzie, a pies obwąchiwał go z zewnątrz, od przedniej szyby aż do tylnych świateł. Nie znalazł niczego. „Do głębi nas upokorzono” — mówi Wilkins (Driving while Black, 1999). Był on prawdopodobnie ofiarą nastawienia rasowego, które skłania policję do kontrolowania przechodniów, pasażerów samolotów i kierowców ze względu na ich rasę.

Nastawienie rasowe stało się szczególnie zauważalne po wydarzeniach z 11 września 2001 roku. Ponieważ terroryści, którzy skierowali samoloty na wieże World Trade Center, pochodzili z Bliskiego Wschodu, niektórzy uważają, że każdy, kto przypomina ich z wyglądu, może się wywodzić z podobnych kręgów i powinien podlegać szczególnej obserwacji podczas podróży publicznymi liniami lotniczymi. W ostatni dzień roku, w którym dokonano zamachu, Michael Dasrath i Edgardo Cureg wsiedli do samolotu lecącego z Nowego Jorku do Tampy. Dasrath był obywatelem amerykańskim urodzonym w Ameryce Południowej, a Cureg Filipińczykiem mieszkającym na stałe w Stanach Zjednoczonych. Obaj pomyślnie przeszli drobiazgową kontrolę. Dasratha mającego bilet pierwszej klasy wyproszono z samolotu, gdy siedząca obok kobieta z pieskiem poskarżyła się, że czuje się niepewnie. Również Curegowi odmówiono przewozu, bo rzekomo denerwował innych pasażerów. Żaden z nich nie stanowił zagrożenia, ale dlatego, że mieli ciemną skó

rę, zwrócili na siebie uwagę i musieli opuścić samolot. Obaj pozwali do sądu linie lotnicze z powodu naruszenia ich praw obywatelskich (Judge Rules, 2002).

Tc przykłady nastawienia rasowego przypominają nieco tragiczną historię Amadou Dialla, którą opisywaliśmy na początku rozdziału. W obu przypadkach niewinnych ludzi podejrzewano o zbrodnie ze względu na kolor skóry. Pod innymi względami jednak przykłady te całkiem się różnią. W zdarzeniu z Diallem policjanci mieli bardzo mało czasu na reakcję—- najwyżej sekundę — i nie mogli rozmyślać o tym, po co Diallo sięga do kieszeni. Według wszelkiego prawdopodobieństwa zadziałało tutaj myślenie automatyczne.

W przypadku Wilkinsa policjant miał wystarczająco dużo czasu na zastanowienie, czy go zatrzymać. Prawdopodobnie jego decyzja była bardziej świadoma i przemyślana. Mamy zresztą dowody, że niektóre wydziały policji w Stanach Zjednoczonych zachęcają swoich pracowników, aby częściej kontrolowali kierowców pochodzenia afrykańskiego i latynoskiego, zatem wydaje się, że nastawienie rasowe jest świadomą decyzją policjantów z tych wydziałów, a nie skutkiem myślenia automatycznego (Drummond, 1999). Podobnie w przypadku mężczyzn, których wyproszono z samolotu: służby lotnicze miały wystarczającą ilość czasu, aby przemyśleć swoje postępowanie.

Uprzedzenia rasowe mogą więc wynikać z myślenia automatycznego lub ze świadomego namysłu — tym zagadnieniem zajmiemy sic dokładniej w rozdziale 13. Na razie skorzystamy z przykładu, aby scharakteryzować bardziej świadomy, kontrolowany typ poznania społecznego. Myślenie kontrolowane definiuje się jako myślenie świadome, zamierzone, dobrowolne i wymagające wysiłku. W zasadzie możemy ten tryb myślenia włączać i wyłączać na własne życzenie, w' pełni uświadamiając sobie, co myślimy. Ponadto myślenie to wymaga wysiłku, czyli nakładu energii psychicznej. W kontrolowany, świadomy sposób można myśleć tylko o jednej rzeczy naraz; nie da się równocześnie myśleć o tym. co zjemy na obiad, i rozwiązywać trudne zadanie matematyczne. Myślenie automatyczne natomiast może się pojawiać w tle bez świadomego wysiłku.

Jednym z celów myślenia kontrolowanego jest sprawdzanie i równoważenie myślenia automatycznego. Jak kapitan samolotu może wyłączyć automatycznego pilota i przejąć kontrolę nad samolotem, gdy występują zakłócenia, tak myślenie

kontrolowane uruchamia się w nie- Myślenie kontrolowane spodziewanych sytuacjach. Jednak Myślenie świadome, w przeciwieństwie do myślenia auto- zamierzone, dobrowolne matycznego myślenie kontrolowane i wymagające wysiłku.