skan0032

POZNANTE SPOŁECZNE ♦ 73

Wiem, że często nie dostrzegłbym czegoś, gdybym najpierw o tym nie pomyślał.

Norman Maclean, A River Runs through It

Dostępność

Łatwość odszukiwania w pamięci schematów i pojęć, a tym samym wykorzystywania ich do formułowania sądów o świecie społecznym.

Kardynalnym błędem jest teoretyzowanie, dopóki nie ma się wszystkich dowodów.

W ten sposób wypacza się osąd.

Sherlcx:k Holmes (Sir Arthur Conan Doyle), 1898

jasności jest bardzo rozsądne. Kiedy w ciemnej uliczce podchodzi do ciebie nieznajomy i mówi „Wyciągaj portfel”, twój schemat takich spotkań podpowiada ci, że ten człowiek chce ci ukraść pieniądze, a nie obejrzeć rodzinne fotografie. Dzięki temu schematowi unikniesz poważnego w skutkach nieporozumienia. Niebezpieczne jest natomiast automatyczne stosowanie schematów, które nie są poprawne, jak przypuszczenie policjantów, że Amadou Diallo sięga po broń.

Schematy jako wskazówki dla pamięci Pamięć ludzka polega na rekonstruowaniu. Dlatego często wypełniamy puste miejsca danymi, które są zgodne z naszymi schematami. Nie pamiętamy dokładnie, co się w danej sytuacji zdarzyło, bo umysł człowieka nie działa jak kamera dokładnie rejestrująca obrazy i dźwięki. Pamiętamy pewne rzeczy, które się zdarzyły (zwłaszcza informacje, na które zwróciliśmy uwagę dzięki wcześniejszym schematom), oraz inne rzeczy, które wcale się nie zdarzyły, lecz nieświadomie dodaliśmy je później (Darley, Akert, 1993; Markus, Zajonc, 1985). Na przykład, gdy zapytamy o najsłynniejsze powiedzenie ze znanego filmu Casablanca z Hum phreyem Bogartem i Ingrid Bergman, prawdopodobnie usłyszymy „Zagraj to jeszcze raz, Sam”. Natomiast, odpowiedzią na pytanie o jedno z najsłynniejszych powiedzeń z pierwszego serialu „Star Trek” (1966--1969) będzie przypuszczalnie „Zabierz mnie stąd, Scotty”. Być może zaskoczy cię pewien drobiazg. Otóż obydwa powiedzenia są rekonstrukcjami — w filmach wcale nie wypowiedziano takich kwestii.

Jak można się spodziewać, rekonstrukcje wspomnień są na ogół zgodne z naszymi schematami. Na przykład uczestnicy eksperymentu Lindy Carli (1999) czytali historię o kobiecie imieniem Barbara i o jej znajomości z mężczyzną o imieniu Jack. Po kilku randkach Barbara i Jack wyjechali razem na weekend do górskiego schroniska. W zakończeniu jednej wersji Jack oświadcza się Barbarze, w drugiej wersji dopuszcza się gwałtu. Po dwóch tygodniach uczestnicy eksperymentu przechodzili test pamięci, w którym mieli określić, czy pewne fakty dotyczące Jacka i Barbary występowały w przeczytanej historii. Osoby, które czytały wersję z propozycją małżeństwa, błędnie przypominały sobie szczegóły zgodne ze schematem oświadczyn, na przykład „John chciał, żeby Barbara poznała jego rodziców” lub „John dał Barbarze tuzin czerwonych róż”. Żaden z tych szczegółów nie pojawił się w opowiadaniu, lecz osoby czytające wersję z oświadczynami często je tam umieszczały. Podobnie osoby czytające wersję ze sceną gwałtu błędnie przypominały sobie szczegóły zgodne ze schematem gwałtu, na przykład „Jack lubił wypić” lub „Jack nie miał szczęścia do kobiet”. Wypełnianie pustych miejsc w pamięci szczegółami zgodnymi ze schematem pozwala przypuszczać, że schematy w miarę upływu czasu umacniają się i utrwalają. Jak fakt ten wpływa na możliwość zmiany przyjętych z góry założeń i stereotypów, powiemy w rozdziale 13.

Wybór schematu na podstawie dostępności i oddziaływania zdarzeń poprzedzających Świat społeczny jest pełen wieloznacznych informacji, które mogą być różnie interpretowane. Wyobraź sobie na przykład, że jedziesz miejskim autobusem i jakiś mężczyzna siada obok ciebie. Człowiek ten coś niezrozumiale mamrocze, wpatruje się w pasażerów i bez przerwy pociera twarz rękami. Jak wytłumaczysz jego zachowanie? Masz do wyboru kilka schematów. Czy użyjesz schematu „pijak” czy raczej „osoba psychicznie chora”? Co wpływa na twój wybór?

Schemat, który przychodzi ci na myśl i kieruje twoimi wrażeniami, może zależeć od dostępności, czyli od łatwości odszukania w umyśle pewnych schematów i pojęć, a tym samym wykorzystania ich do formułowania sądów o świecie społecznym (Ford, Thompson, 2000; Higgins, 1996a; Todorov, Bargh, 2002; Wyer. Srull, 1989). Są dwa rodzaje dostępności. Po pierwsze, schematy mogą być trwale dostępne ze względu na doświadczenia z przeszłości (Chen, Andersen, 1999; Dijksterhuis, van Knippen-berg, 1996; Higgins, Brendl, 1995; Rudman. Borgida, 1995). Schematy te są ciągle aktywne i gotowe do użycia przy interpretowaniu niejednoznacznych sytuacji. Na przykład, jeżeli w twojej rodzinie jest przypadek alkoholizmu, to cechy opisujące alkoholizm są prawdopodobnie dla ciebie trwale dostępne, co zwiększa prawdopodobieństwo, że właśnie o nich pomyślisz, zastanawiając się nad zachowaniem mężczyzny w autobusie. Jeśli natomiast ktoś z twoich znajomych cierpi na zaburzenia psychiczne, to myśl o zachowaniu psychicznie chorego będzie prawdopodobnie bardziej dostępna niż myśl o alkoholiku, w związku z czym inaczej zinterpretujesz to samo zachowanie mężczyzny.

Po drugie, schematy mogą być czasowo dostępne z bar-