str)5

Modele wychowania rozdział piąty 295

Najważniejsze z nich to:

►    empiria (postrzeganie, doświadczenie);

►    poznanie (transcendencja, rozsądek, logika, etyka);

►    interes (wola, władza, korzyść);

►    działanie (społeczeństwo, kultura, język).

Powstają w ten sposób także różne systemy wypowiedzi. Mogą zawierać następujące orzeczenia:

►    empiryczne (zależne od doświadczenia);

►    logiczne (zależne od rozumu);

►    krytyczne (zależne od etyki);

►    metafizyczne (zależne od transcendentnych cech istoty);

►    normatywne (zależne od strukturalnych warunków ramowych);

►    konstruktywne (zależne od przemyślanych stanów);

►    pragmatyczne (zależne od celów i interesów);

►    systemowe (zależne od złożonych procesów wymiany);

►    komunikacyjne (zależne od kulturowej i językowej interpretacji sensu).

Przykłady wypowiedzi:

►    Wychowanie jest konkretnym procesem interakcji.

►    Wychowanie jest nieodzownym procesem interakcji.

►    Wychowanie jest procesem interakcji wspierającym humanitaryzm.

►    Wychowanie jest procesem interakcji służącym rozwojowi człowieka.

►    Wychowanie jest procesem interakcji zależnym od środowiska.

►    Wychowanie jest świadomie zbudowanym procesem interakcji.

►    Wychowanie jest procesem interakcji zależnym od interesów.

►    Wychowanie jest połączonym procesem interakcji.

►    Wychowanie jest procesem interakcji zależnym od kultury i języka.

Inne formy wypowiedzi wynikają z jakości relacji podmiotu i orzeczenia w wypowiedzi oraz ich logicznego połączenia. Jeżeli orzeczenie jest automatycznie zawarte w podmiocie, mówi się wtedy o orzeczeniu analitycznym. Przykład: „Wychowanie jest decydujące dla osiągania stopnia zgodności w społeczeństwie”. Zdanie: „Nie ma zgodności bez wychowania”, pokazuje, że w pojęciu zgodności zawarte jest jednocześnie pojęcie wychowania. Jeżeli można wymienić orzeczenie, dochodzi ono później syntetycznie (a więc nie automatycznie). Przykład: „Styl wychowania jest demokratyczny”.

Jeżeli wypowiedzi analityczne i syntetyczne stają się wyrokami, dochodzi do nich orzeczenie ogólne, najczęściej słowo „wszyscy” lub wnioskowanie „zawsze gdy, wtedy”. W takim wypadku powstają dwie inne formy wypowiedzi: aprioryczne i aposterioryczne. W nich określany jest stosunek do wychowania. W naszym przykładzie apriorycznie oznaczałoby: „poprzedzając doświadczenie” lub „w dużej mierze zawarte od początku”. Przykład: „Środki wychowawcze mają działania piętnujące”. Lub: „Zawsze gdy ludzie są wychowywani tylko metodycznie, są automatycznie piętnowani”.

Aposteriorycznie natomiast oznacza dochodzić dodatkowo do doświadczenia. Empiryczne zdania o faktach mają najczęściej jakość aposterioryczną. Przykład: „Piętnowani ludzie są skłonni do agresji”. Tutaj zdanie „gdy - wtedy” byłoby bardzo hipotetyczne. Przykład: „Gdy ludzie byli piętnowani, to są skłonni do agresji” (ale mogą też reagować przez zaprzeczenie).

Różne formy wypowiedzi oferują także różne jakościowo stopnie twierdzenia. Najważniejszą formą twierdzenia jest definicja lub zakres słowa. Definicje to ograniczenia pojęć, które wyjaśniają niewyjaśnione pojęcie. W tym celu pojęcie jest zastępowane wieloma pojęciami. Klasyczna definicja próbuje określić pojęcie za pomocą następnego wyższego pojęcia (genum proximum) i cechy rozróżniającej (differentia spe-cifica). Przykład: „Człowiek jest istotą myślącą obdarzoną rozumem”. Problemem jest fakt, że nieznane pojęcie jest wyjaśniane przez kolejne nieznane pojęcie. Żądanie wprowadzania pojęć zawsze w formie orzeczeniowej, a więc głównie przez przykłady, w tym wypadku pojęcia „obdarzony rozumem” i „istota myśląca”, próbuje