teatr17

aktora, jak daleko posunięta autonomiczność, co postać teatralną odróżnia od postaci pojawiającej się w cyrku czy w kabarecie. Tamte bywają niejako zrośnięte ze swoim wykonawcą, postać teatralna ma większą autonomię.

Wszystko to- prawda. A jednak żadna z tych obserwacji nie podważa tezy o istnieniu w historii teatru głównego nurtu, który jest nurtem mowy. Teatr rozwijai się wtedy, kiedy uczył się zaciekawiać publiczność dociekaniem przyczyny i skutku. Nic jest to rzecz klowna. (Który skądinąd może być wielkim artystą.) Nic jest to również domena kabaretu. W teatrze jest to bez wątpienia zjawisko pierwszoplanowe. A w dociekaniu przyczyny i skutku właśnie mowa i rozmowa bywają ważniejsze od innych możliwości naszego porozumienia.

Są balety, których odtańczenie pozwala widzowi zrozumieć, co się w święcie przedstawionym stało i dlaczego. Je.dnakże z historii teatru — co już swego czasu wspomnieliśmy — jasno wynika, że pojawianie się takich baletów jest późniejsze od pojawiania się sztuk mówionych — a w każdym razie posługujących się mową ludzką. Co więcej, sam fakt, że publiczność mogła zagustować w takich baletach, chyba tylko tym można tłumaczyć, że miała już wystarczające obycie z teatrem mówionym. Bez takiej praktyki raczej by nie zrozumiała, o co chodzi w CiscUc. Nic przesadzając zbytnio, można powiedzieć, że teatr europejski chwilami tylko milknął, czy to zaciekawiony nową możliwością wypowiedzi, czy też z przesytu slow. Bo i to się zdarzało, zanim jeszcze nadeszła nasza epoka.

A jednak żaden z tych kryzysów słowa nie doprowadził jeszcze do całkowitego podboju teatru przez balet albo przez pantomimę.

Okoliczność ta pozwala z nadzieją spoglądać w przyszłość. Gdyby się teatr miał wyrzec wypowiadania w mowie ludzkiej, pozbawiłby się niewątpliwie jednej ze swoich niezastąpionych możliwości.

Już w początkach naszej korespondencji, zanim się jeszcze zajęliśmy fenomenem widowiska, trafiliśmy na problem mowy ludzkiej w różnych odmianach układu „S”. Pani mnie wtedy chwaliła za powołanie się na tego księdza, co mówi kazania tak krótkie, a tak budujące. Przykład ten pozwolił nam łatwo

odróżnić liczebność od wagi słów. Słowa mogą mieć wielką wagę, choćby ich było niewiele. Może tak być w przejawach życia ledwie spowinowaconych z widowiskiem. Może się też pojawić zagadnienie słów wielkiej wagi w widowisku. Ponad wszelką wątpliwość do najważniejszych wydarzeń w historii kultury należało dokonane przez Greków odkrycie widowiska, w którym jedną z jego konstytutywnych cech jest wypowiadanie słów wielkiej wagi. I stosowne do tego oddziaływanie.

Tego żadna pantomima ani żaden balet nic potrafi. Jako ludzie jesteśmy tak urządzeni, że do pewnych stref naszej duszy mogą dotrzeć tylko słowa. 1 pewne funkcje, jak np. funkcję ukojenia, mogą wobec nas spełniać tylko słowa. Ani gesty, ani spojrzenia, ani posługiwanie się symbolami wytworzonymi przez człowieka aż tak dobroczynnej siły nic mają. Cudowna władza zawarta w ludzkim słowie może wywołać nadużycia, co tok boleśnie przeżywamy w naszym stuleciu.

Ale żadne nadużycia nie były w stanie zmienić właściwości słów. Pod tym względem nic się właściwie nie zmieniło od czasów Ajschylosa.

A więc jeszcze raz: postać teatralna może powstać, choćby nie rozmawiała z pozostałymi postaciami; może się równie dobrze porozumiewać z nimi w inny sposób: śpiewem, gestem, tanecznymi krokami i zwrotami. Ale do tego, żeby gdzieś powstał teatr i żeby się rozwinął, potrzebna jest ludzka mowa i musi rozbrzmiewać na scenie.

To jest jedna kwestia. Od niej należy odróżnić drugą, zupełnie odrębną kwestię pisania teatru. Fenomen Gue/i. baletu napisanego przez poetę, posłużył nam do rozpatrzenia tej drugiej kwestii. Dzięki wielofunkcyjności naszej mowy teatr mimo wszystko można pisać. Można pisać nawet przedstawienie baletowe. Jeszcze inaczej: nawet w rozkwicie baletu można uczestniczyć zza biurka; przykład Teofila Gauticr dowodzi tego niezbicie.

Ale i w tym przykładzie niesłychanie ważny jest fakt, te mamy do czynienia z poetą, władcą słów. Cisclle to bardzo piękny teatr, powstały z chwilowego zamilknięcia poety.

Natomiast nie zdarzyło się jeszcze, żeby powstała wysoka kultura teatralna bez wykorzystania wszystkich możliwości

2'15