WSP J POLN

260 Stanisław Gajda, Gatunkowe wzorce wypowiedzi

jąca specyficzne cele i warunki pewnej dziedziny działalności ludzkie) (życia codziennego, nauki itd.), a także sytuacji, w której powstała.

Każdy tekst występuje bowiem w’ określonych kulturowo okolicznościach i może być w różnym stopniu przez nie determinowany. Najbliższy kontekst wypowiedzi (sytuacja komunikacyjna) mieści się w szerszym kontekście, który można by nazwać socjokulturowym. Obejmuje on m.in.: typy sytuacji, np. zebranie, zakupy, wizyta, podróż; kategorie uczestników - ich funkcje i role społeczne; typowe zachowania, np. kupowanie, komentowanie, oraz wpisane w nie reguły, normy i nawyki. Jeszcze szerszy jest kontekst ogó 1 noku 11urow^ry, w którym mieszczą się rodzaje i cele działalności społecznej. Wszystkie te konteksty składają się na kontekst kultury, stanowiący ramę, w której pojawiają się sytuacje społecznie istotne i rozpozn awalne.

Najprostszy model aktu komunikacji językowej można przedstawić następująco. Nadaw'ca, aby porozumieć się ze swoim partnerem komunikacyjnym. tworzy wypowiedź, niosącą informację o jakimś fragmencie świata. Ów tekst adresat-odbiorca stara się zrozumieć. Porozumienie jest możliwe dzięki, w znacznej części podobnej, świadomości (kompetencji) językowej, która stanowi rezultat uwewnętrznienia systemu znaków' językowych i warunków ich użycia.

Przy opisie tła komunikacyjnego wypowiedzi najczęściej bierze się pod uwagę takie składniki kontekstowa, jak: 1) partnerów aktu i ich role społeczne, tj. zinstytucjonalizowane funkcje, np. badacza, ojca, kierownika, oraz ich wzajemne stosunki, przy tym uwzględnia się wykształcenie, płeć, wiek, dyspozycje psychiczne, a także kompetencję językową partnerów’; 2) czas i miejsce komunikacji; 3) dziedzinę życia społecznego, 4) temat wypowiedzi; 5) kanał przekazu - ustny lub pisemny; 6) stopień oficjalności sytuacji na skali od bardzo oficjalnej po intymną; 7) intencje użytkownika języka.

Zatrzymajmy się przy kompetencji językowej, ściślej przy dwóch jej elementach: intencjach działania językowego i wzorcach (konwencjach) działania. Działanie językowe ma bowiem charakter intencjonalny, prowadzi się je z pewnym zamiarem, jest nastawione na osiągnięcie jakiegoś celu, a językowe intencje urzeczywistniają się przede wszystkim w wyborze określonych konwencji, w tym gatunkowych. Użyty tu termin „intencja” oznacza pewien stan psychiczny użytkownika, myśl ujmow’aną w planie komunikatywnym, por. zamiar pójścia na spacer i zamiar - zaproponować (zaprosić, kazać, obiecać itd.) pójście na spacer. Przy tym nie chodzi tylko o doraźne, krótkotrwałe motywy nadawców, jak w teorii aktów mowy, lecz także o długotrwałe zamiary (strategie) i nastawienia. Warto też zwrócić uwagę, że intencja odnosi się do subiektów’ działalności językowej, podczas gdy pokrewny termin „funkcja” byw^ra ujmowany w' sposób „zobiektywizo-W'any”, pozapodmiotowy, orzeka się ją nie o użytkownikach, lecz np.