WSP J POLN22

264

StamtUw GjjtLt, Gatunkowe wzorce wypowiedzi

Trudno sformułować ogólne prawa rozwoju gatunków. Generalną zasadą wydaje się być dialektyczna gra genezy i funkcji oraz strukturę' tekstowej. Tę grę można przedstawić jako proces przekształceń istniejących wzorców i komponowanie nowych - por. tzw. synkretyzm gatunkowy. U podstaw tego procesu leżą specyficzne właściwości kontekstowych modeli sytuacyjnych (w tym komunikacyjnych) przechowywanych w pamięci. Modele te ciągle przetwarza się, odnawia lub stwarza nowe. Może to pociągać za sobą przeobrażenia związanych z nimi wzorców tekstowych.

Wyróżnia się gatunki prymarne oraz pochodne, sekundarne. Pierwsze rodzą się w naturalnych sytuacjach społeczno-komumkacyjnych, mają genezę „życiową”, przy czym sytuacja stale je warunkuje (np. rozmowa) bądź sama jest tematem tekstu (np. testament, modlitwa, życzenie) lub obecnie nie ma już związku z pierwotnym kontekstem (por. ballada, która zerwała więź z sytuacją taneczną). Jednak większość gatunków wywodzi się z innych gatunków dzięki wielu przekształceniom (np. artykuł z listu, powieść z opowieści). Genezy wielu gatunków artystycznych poszukuje się w gatunkach folkloru: legendzie, przysłowiu, bajce, zagadce, dowcipie, podaniu, pieśni.

Dynamika zjawisk gatunkowych jest szczególnie widoczna w XX w., kiedy gatunki stosunkowo szybko i często zmieniają się, żyją krócej, rośnie ich liczba, mieszają się i nakładają się na siebie, dotyczy to zwłaszcza gatunków artystycznych i publicystycznych. Jako sposoby społecznego komunikowania się kategorie wydarzeń językowych, które dana społeczność językowa uznaje za istotne w swojej kulturze, podlegają tak jak społeczeństwo w całości określonym przemianom. Zarazem jednak zdolne są - częściej w porównaniu z innymi instytucjami społecznymi - przetrwać dłużej niż okoliczności je rodzące.

Gatunki różnią się nie tylko stopniem historycznej, ale i geograficznej oraz kulturowej powszechności. Tak jak niektóre trwają - ewoluując przez wieki (np. dramat), a inne są efemerydami, to również pewne wzorce gatunkowe występują w wielu kulturach narodowych (np. rozmowa), gdy inne są charakterystyczne tylko dla jednej lub kilku. Własne gatunki mają określone kręgi kulturowe, np. chiński, arabski czy europejski. Warto np. porównać romańską albę, polską gawędę, rosyjską bylinę czy arabską gazelę. Nie ma podstaw, by trwać przy uniwc-rsalistycznym charakterze grecko-łaciń-skich wzorców gatunkowych, jak to czyniła klasyczna teoria genologiczna, choć współcześnie obserwuje się proces}' internacjonalizacji gatunków - niektóre wzorce stają się dość powszechne, łamiąc granice językowe, narodowe i kulturowe (np. artykuł).

Gatunkowe wzorce wypowiedzi jako składowe historyczno-społecznej świadomości są skorelowane z innymi elementami tej samej kultur}'. Krystalizują się i istnieją w określonych warunkach i kulturze - są jej wytworami. Im większa jest rozpiętość społeczno-kulturowych potrzeb i celów, tym