WSP J POLM146

Stanisław Gajda. Gatunkowe wzorce wypowiedzi

256

i pewną hierarchię wartości, jak również pragmatyczne - pewne charakterystyki użytkowników wraz z zamiarami ich działań.

Porozumiewamy się za pomocą konkretnych wypowiedzi. Tworząc je, posługujemy się względnie trwałymi, typowymi formami ich konstruowania. Wcielamy swoje myśli i intencje w określone wzorce, choć możemy nie uświadamiać sobie ich istnienia. Wzorce gatunkowe schematyczne (jak podanie czy ankieta) bądź elastyczne (jak powieść czy esej) są nam dane wraz z językiem ojczystym. Mówimy wyłącznie przy użyciu gatunków. Nie ma wypowiedzi bezgatunkowych. Nauczyć się mówić to tyle, co umieć tworzyć gatunkowo ukształtowane konkretne teksty (Bachtin, 1986).

Wzorzec gatunkowy ma dla jednostki charakter normatywny, jest jej dany jak gramatyka. W indywidualnej wypowiedzi wzorzec ten zostaje poddany aktualizacji, która dopuszcza innowacje - zalążki zmian gatunkowych. I choć całe nasze zachowanie językowe zmierza do wypracowania i utrwalenia stosownych gatunków oraz całego ich repertuaru, równocześnie ustalone raz gatunki podlegają zmianom i rozuńjają się wraz z całym systemem językowym.

Mówiąc o wzorcach gatunkowych, trzeba zatem wyraźnie rozróżniać: 1) zespół właściwości konkretnych tekstów, 2) zespół charakterystyk funkcjonujących w' społecznej i indywidualnej świadomości językowej (kompetencji), w tyra także zespół charakterystyk przypisywanych pewnym typom tekstów' na gruncie nauki o tekstach oraz wńedzy potocznej. O ile użytkownicy języka tworzą wzorce wy-powiedzi, opanowmją je i posługują się nimi w sposób spontaniczny, niekiedy wręcz bezrefleksyjny, o tyle badacze usiłują za pomocą metod naukowych sformułować na temat wzorców gatunkowych pewien zasób wiedzy.

Poszukiw'anie istoty gatunku wymaga poznania reguł komunikowania się ludzi, które są widoczne w różnych zbiorach wypowiedzi. Badacz rekonstruuje wzorce budowy tekstów, tw^rorzy modele. Takie modele, prostsze od konkretnych tekstów, obejmują tylko niektóre ich właściwości, mianowicie te, które uznaje się z jakichś powradów' za istotne. Konstrukty badawcze mogą być mniej lub bardziej adekwatne w stosunku do wzorców w kompetencji. Nie wszystkie jednak zrekonstruow-ane przez badaczy modele i odpowiadające im zbiory- tekstósv stanowią gatunki, por. takie klasy tekstów', jak teksty towarzyskie, mówione, młodopolskie, ludow-e itp. Są nimi te w-zorce (i zbiory), które historycznie uznane zostały za gatunki i tkwią w społecznej świadomości językowej. Gatunek nie jest dowolną wielkością klasyfikacyjną czy zbiorem tekstów wydzielonych na podstawie dowolnych ich właściwości.

Wiedzę o gatunkach poprzez różne formy dydaktyki społecznej, a zwłaszcza nauczanie szkolne, przekazuje się użytkownikom. W ten sposób w-pływa się na ich świadomość (i samoświadomość) gatunkową, kształci nawyki i umiejętność rozpoznawania oraz użycia form gatunkowych.