WSP J POLN245

Typy tekstów i gatunki mowy 309

Dialog - w opozycji do m onologu - zakłada następstwo wypowiedzi, przy czym w najprostszej sytuacji dialogowej w kolejnych replikach występuje ta sama para podmiotów mówiących zamieniających się rolami: każdy z nich raz występuje jako nadawca komunikatu, raz jako odbiorca. Elementarną strukturę dialogową stanowi zestawienie pytania i odpowiedzi.

Ze względu na jedność lub wielość perspektywy osobowej wypisanej w tekst wyróżnić można wypowiedzi, w których mówi sam nadawca, i wypowiedzi, w których nadawca przytacza bądź referuje sądy innej osoby, posługując się konstrukcjami takimi, jak mowa niezależna (ten termin odnosi się do wypowiedzi wprowadzających przytoczenie pełnego sądu) i m o w a zależna (oznacza wypowiedzi referujące). Istnieją też różne formy hybrydalne, jak m o w’ a pozornie zależna czy pozornie niezależna, w której perspektywy osobowa przenikają się. Te różne rodzaje „mów” to ciekawy przypadek tekstów „dwugłosowych” ('Wołoszynów', 1970); stanowią one wyzwanie dla teorii tekstu, gdyż - jak pamiętamy - koherencja wypowiedzi zależy od jedności nadawcy. Bliższe badania wykazują, że dwie perspektywy osobow^re nie są w omawianych tu typach wypowiedzi równorzędne. Jedna podporządkowana jest drugiej.

Inny rodzaj opozycji występującej w uniw^rersum tekstów' to opozycja tekstów', które można by określić jako niezależne i tekstów w jakiś sposób pochodnych - będących parafrazą, przekładem, streszczeniem, tra-w'estacją, parodią tekstów wyjściowych. Relacja między tekstem derywowa-nym i jego podstawą należy do sfery- zagadnień intertekstualnych, które w szczególny sposób przyciągają uwagę badacz)' literatur)’ (Bolecki, 1991; Nycz, 1995), ostatnio jednak rozpatrywane są także z punktu widzenia teorii tekstu. Spore zainteresowanie wzbudziła na przykład struktura streszczenia. Obserwacja sposobów przetwarzania tekstu w tekst pochodny odsłania istotne rysy jego budowy i ujawnia rozmaite mechanizmy tekstotwórcze.

Kolejne przeciwstawienie typologiczne w obrębie tekstów dotyczy wypowiedzi literackich i wypowiedzi nieliterackich. Tym pierwszym przypisuje się dominację funkcji estetycznej czy ludycznej. Należą one do zinstytucjonalizowanego obszaru literatury, cechującego się bogactwem swoistych konwencji znakowych. Wypracow'ane w tym obszarze formy rodzajowe i gatunkowe podlegają stosunkowo dużej zmienności - zależnie od wymogów różnych poetyk historycznych.

Istota literackości od wieków była przedmiotem refleksji i różnie wyjaśniano i opisywano ten fenomen kultury. Z punktu widzenia teorii tekstu wskazać można dwie swmiste cechy wypowiedzi przynależnych do obszaru literatur)’. Pierwsza dotycz)' czynników podmiotowych gwarantujących jedność tekstu, a więc nadawcy i odbiorcy komunikatu. W utworach literackich kategorie te nie są tożsame z autorem i czytelnikiem, lecz odpowiada im pewien konstrukt osobowy, poznawalny jedynie przez zachowania języ-