bachtin1

370

Problem gatunków mowy

jak dialogową replikę, oddzielają go od nich nieprzekraczalne granice, ukształtowane w wyniku zmiany mówiących podmiotów.

A zatem pierwszą ^konstytutywną cechą wypowie^ dzi jako jednostki”językowego porozumiewania się, odróżniają tę jednostkę od jednostek języka, jest zmiana podmiotów mowy, która obramowuje wypowiedź i wyznacza nej' trwały kształt, wyraźnie ją wydzielając spośród 'innych związanych z nią wypowiedzi. Przechodzimy teraz do jej drugiej właściwości, nierozłącznie związanej z pierwszą — swoistego zwieńczenia wypowiedzi.

Zwieńczenie wypowiedzi jest niejako wewnętrznym aspektem zmiany mówiących podmiotów. Do zmiany tej dochodzi na skutek tego, że mówiący powiedział już (lub napisał) wszystko, co w danym momencie czy w określonych warunkach chciał powiedzieć. Słuchając lub czytając, wyraźnie odczuwamy koniec wypowiedzi, słyszymy nieomal konkludujące dixi mówiącego. Owo zwieńczenie przybiera szczególną postać. Można je też określić przy -użyciu specjalnych kryteriów. Pierwsze i najważniejsze kryterium — to możność udzielenia odpowiedzi, a dokładniej i szerzej — zajęcia . wobec wypowiedzi postawy współodp o władającej (np. przez wykonanie polecenia). Stosuje się ono zarówno do krótkiego, codziennego pytania, choćby: „Która godzina?” (można na nie odpowiedzieć), codziennej prośby, którą można spełnić lub pominąć, jak i do dzieła naukowego, z którym zgadzamy się "lub polemizujemy (w pełni lub po części), a także powieści artystycznej, dającej się ocenić jako całość. Swego rodzaju zwieńczenie jest nieodzownym wa-_ 'runkiem, reakcji. ną_wyppwiedź7 Ab"y' mogło do niej dojść, nie wystarcza zrozumiałość wypowiedzi pod względem językowym. Zdanie, całkowicie skończone i zrozumiałe, jeśli jest zdaniem, a nie wypowiedzią zbudowaną z jednego zdania, nie wywołuje reakcji odpowiadającej: jest zrozumiałe, ale nie stanowi jeszcze całości. Zaś owa całość — znak osiągnięcia przez wypowiedź pełni — nie poddaje się ani gramatycznemu, ani abstrakcyjnemu określeniu semantycznemu.

Zwieńczona pełnia wypowiedzi, która warunkuje możliwość odpowiedzi (lub współodpowiadającego rozumienia), jest wyznaczona przez trzy, ściśle ze sobą powiązane w obrębie jej organicznej całości elementy (czynniki): 1) wyczerpanie przedmiotowe i znaczeniowe; 2) zamiar językowy lub językową wolę mówiącego; 3) typowe kompozycyjno-gatunko-we formy zwieńczenia.

Pierwszy czynnik — wyczerpanie' tematu wypowiedzi ze względu na jej przedmiot i sens — w różnych sferach obcowania językowego przybiera różną postać. W niektórych' dziedzinach życia (pytania odnoszące się wyłącznie do faktów i podobne, stwierdzające fakty, odpowiedzi, prośby, nakazy itp.) i praktycznej działalności, w rozkazach wojskowych i zarządzeniach gospodarczych, to znaczy w tych sferach, gdzie gatunki mowy, pozbawione nieomal aspektu twórczego, mają skrajnie schematyczny charakter, wyczerpanie może być zupełne. Natomiast w dziedzinach twórczych (zwłaszcza w nauce) przeciwnie: przedmiotowe i znaczeniowe wyczerpanie wypowiedzi jest tylko względne. Można tu. mówić jedynie o pewnym minimum zwieńczenia, które pozwala zająć postawę współodpowiadającą. Obiektywnie przedmiot nie jest wyczerpywalny, kiedy jednak staje się tematem wypowiedzi (np. pracy naukowej), uzyskuje relatywne zwieńczenie, zależnie od okoliczności, sposobu Sformułowania problemu, konkretnego materiału i celów, które postawił sobie autor. Innymi słowy, wyznacza je określony zamiar autorski. Dochodzimy w ten sposób do czynnika drugiego, ściśle związanego z pierwszym.