bachtin3

■

374 Problem gatunków mowy

przenikają do świadomości w ścisłym związku z typowymi formami wypowiedzi, tzn. wraz z gatunkami mowy. Nauczyć się mówić — znaczy posiąść u-miejętność tworzenia wypowiedzi (gdyż mówiąc, u-żywamy wypowiedzi, nie zaś oddzielnych zdań, a już na pewno nie pojedynczych słów). Gatunki mowy organizują wypowiedź prawie w tym samym stopniu, co formy gramatyczne - (syntaktyczne). liczymy się nadawać naszym wypowiedziom formę gatunkową, a słysząc cudzą mowę, już od pierwszych słów identyfikujemy jej gatunek, odgadujemy właściwy jej rozmiar (tzn. przybliżoną rozpiętość całości), określoną budowę kompozycyjną, przewidujemy koniec. Innymi słowy — od początku wyczuwamy językową całość, która potem, w procesie mowy, tylko się precyzuje. Gdyby nie' istniały ga-tunki mowy lub gdybyśmy nie opanowali umiejęt-ności posługiwania się nimi, jeśli trzeba by było £ powoływać je do istnienia dopiero w mówieniu, zaś każdą wypowiedź tworzyć swobodnie, jako pierwszą, to obcowanie językowe byłoby prawie niemożliwe.

Z pewnością dla mówiącego formy gatunkowe, w których kształtujemy wypowiedź, w istotny sposób różnią się od form języka pod względem trwałości oraz obligatoryjności (znormatywizowania). W porównaniu z tymi ostatnimi są na ogół bardziej giętkie, plastyczne i swobodne. Zresztą i pod tym względem mogą się znacznie różnić między sobą. Cały szereg rozpowszechnionych w codziennym u-życiu gatunków jest na tyle zestandaryzowany, że indywidualna wola mówiącego przejawia się jedynie w wyborze któregoś z nich, a ponadto także w ekspresywnej intonacji. Taki charakter mają, na przykład, rozmaite codzienne gatunki powitania, pożegnania i pozdrowienia,- wszelkiego rodzaju życzenia, zawiadomienia o stanie zdrowia, o pracy itp. Mnogość gatunków bierze się stąd, że zmieniają się

Wy-powiedź jako jednostka porozumiewania się

37o

one w zależności od sytuacji, pozycji społecznej i osobistych stosunków między partnerami porozumiewania się: obok gatunkowych form familiarnych, różniących się jeszcze stopniem sfamiliaryzowania, i form intymnych (które należy odróżniać od familiarnych), funkcjonują tu także gatunkowe formy wzniosłe, ściśle oficjalne, wyrażające szacunek^vn. Gatunki te wymagają odpowiedniego tonu, to znaczy do ich struktury wchodzi także określona intonacja ekspresywna. Cechuje je — zwłaszcza formy wzniosłe, oficjalne — znaczna stałość i obligatoryj-ność. Intencje językowe są tu z reguły ograniczone przez wybór danego gatunku. Indywidualność mówiącego (jego koncepcja emocjonalno-językowa) odzwierciedla się jedynie w subtelnych odcieniach intonacji ekspresywnej (można przybrać ton suchy lub nasycony szacunkiem, ciepły lub chłodny, zaznaczyć intonację radosną itp.). Niemniej jednak także i tu może dojść do charakterystycznej dla obcowania językowego transakcentacji gatunków: można, na

przykład, przenieść gatunkową formę pozdrowienia ze sfery oficjalnej do sfery kontaktów familiarnych, tzn. zastosować ją ze zmianą akcentu na parodiujący i ironiczny. W tym samym celu można też świadomie krzyżować gatunki używane w różnych sferach.

Obok gatunków zestandaryzowanych, funkcjonowały oczywiście i nadal funkcjonują bardziej swobodne, twórcze gatunki ustnego obcowania językowego, np. gatunki konwersacji salonowej, na tematy m.in. życiowe, społeczne czy estetyczne, gatunki rozmów biesiadnych lub intymnych, między przyjaciółmi albo w rodzinie (nomenklatura ustnych gatunków nie jest ustalona* dotychczas niejasna jest nawet zasada, według której należałoby ją stworzyć). W większości przypadków poddają się one swobodnym, twórczym przekształceniom (podobnie jak gatunki artystyczne, a niektóre prawdopodobnie w