bachtin6

:*80 Problem gatunków mowy

wiedzieć. Mamy na przykład następującą wypowiedź: „Słońce wzeszło. Pora wstać.” Współodpo-wiadające rozumienie (czy głośna odpowiedź): „Tak, rzeczywiście pora.” Może ono przybrać i taką postać: „Słońce wzeszło. Ale jeszcze wcześnie. Można pospać.” W tym przypadku sens wypowiedzi oraz reakcja odpowiadająca będą inne. Podane zdanie może też być składnikiem utworu artystycznego, jako element pejzażu. Współodpowiadająca reakcja — wrażenie ideologiczne i artystyczne oraz ocena —■ odnosi się wtedy do całego opisu. W kontekście in-;nego utworu zdanie to może mieć znaczenie symboliczne. We wszystkich podobnych przypadkach jest ono elementem semantycznym, całej wypowiedzi. Tylko w tej całości uzyskuje swój ostateczny sens.

Jeśli nasze zdanie figuruje jako skończona wypowiedź, wtedy przybiera sens całościowy ze względu na konkretne warunki obcowania językowego. Tak więc może być odpowiedzią na pytanie kogoś innego: „Czy słońce wzeszło?” (oczywiście wtedy,, gdy okoliczności usprawiedliwiają takie pytanie). W tym przypadku wypowiedź potwierdza określony fakt, przy czym zawarte w niej stwierdzenie może być trafne lub nietrafne, można się z nim zgodzić albo nie. Zdanie twierdzące z racji swej formy staje się rzeczywistym stwierdzeniem wyłącznie ze względu na kontekst wypowiedzi.

Analizując takie oddzielne zdanie, zwykle traktuje się je jako zakończoną wypowiedź, sformułowaną w sytuacji skrajnie uproszczonej. Słońce faktycznie wzeszło i mówiący konstatuje: „Słońce wzeszło”, widząc, że trawa jest zielona, oznajmia: „Trawa zazieleniła się.” Podobne bezmyślne „komunikaty” są często uznawane za klasyczne przypadki zdania. W rzeczywistości jednak wszelkie powiadomienie tego typu jest dla kogoś skierowane, czymś zainspirowane, ma jakiś cel .-n jest realnym ogniwem w

łańcuchu językowego porozumiewania się w określonej sferze ludzkiej działalności i bytu.

Własnością zdania, podobnie jak słowa, jest zamknięcie znaczeniowe oraz zamknięcie gramatyczne. Zamknięcie zdania ze względu na znaczenie ma jednak charakter abstrakcyjny: kończy e-lement, ale nie zwieńcza całości. Zresztą, właśnie dlatego wydaje się tak wyraziste. Zdanie, tak jak i wyraz, stanowiąc jednostkę języka, nie ma autora. Jest, znów jak wyraz, niczyje. Wyraża ono postawę indywidualnego podmiotu mówiącego w konkretnej sytuacji obcowania językowego'/tylko wtedy, gdy funkcjonuje jako cała wypowiedź. Dochodzimy w ten sposób do nowej, trzeciej cechy charakterystycznej wypowiedzi — relacji między nią a samym mówiącym (autorem) i inny-m i uczestnikami kontaktu językowego.

Wszelka .wypowiedź to ogniwo w łańcuchu obcowania językowego. Wyraża aktywną postawę osoby mówiącej wobec tej czy innej dziedziny przedmiotowej i znaczeniowej. Dlatego każdą wypowiedź znamionuje przede wszystkim określona treść przed-miotowo-znaczeniowa. Przedmiotowe i znaczeniowe cele (zamiar) mówiącego podmiotu (czy autora) determinują przede wszystkim- wybór środków językowych i gatunku mowy. Jest to pierwszy aspekt wypowiedzi, określający jej specyfikę kompozycyjną i stylistyczną.

Drugi taki aspekt, który wyznacza jej kompozycję oraz styl,⁵.to strona ekspresywna, czyli subiektywny, wypełniony emocjonalną oceną stosunek mówiącego \dq przędli treści wła

snej wypowiedzi. W różnych dziedzinach obcowania językowego ma on różne znaczenie i różną siłę. Ale występuje zawsze: wypowiedź absolutnie neutralna nie jest możliwa. Oceniająca postawa mówiącego wobec przedmiotu własnej wypowiedzi (jakikolwiek byłby ów przedmiot) stanowi też o wyborze śród-