121

fTsrssze zróżnicowanie stylu potocznego: rejestry neutralny i emocjonalny 121

żeń należą do rejestru neutralnego, podstawowego w samym stylu potocznym, a zarazem bazowego dla całego języka etnicznego. Zasób ten powtarza się - jak morfem główny w rodzinie wyrazów - w innych, spokrewnionych z sobą więziami pochodności i motywacji stylach języka. Z tego powodu bywa opisywany jako „słownictwo wspólnoodmianowe” (por. Buttler, 1978a; Buttler, Markowski, 1988; Markowski, 1990). Na podstawową rolę zasobu neutralnego wskazują m.in. wyniki badań słownictwa rosyjskiego używanego najczęściej w potocznych dialogach: na 2380 najczęstszych słów dialogowych aż 98% stanowiły wyrazy elementarne typu mówić, widzieć, dobry, duży, człowiek, iśćitp., należące do neutralnej, a nie emocjonalnej warstwy form językowych, podczas gdy pozostałe, ekspresywne, tylko 2% ipor. Buttler, 1978b, s. 112).

Rejestr emocjonalny - stosowany głównie w sytuacji nieoficjalnego, towarzyskiego, koleżeńskiego dialogu i określany mianem „kolokwialnego” - oddaje te same sensy co rejestr neutralny, ale dodatkowo niesie informację o postawie mówiącego, którą Słownik języka polskiego Doroszewskiego precyzuje szczegółowiej za pomocą kwalifikatorów „rubaszny”, ^żartobliwy”, „pospolity”, „wulgarny”. Należą tu, przykładowo, takie wyrażenia, jak łepetyna ‘głowa’; wy kitować, kojfnąć, gryźć ziemię, puścić ostatnią parę, wyciągnąć kopyta ‘umrzeć’; młócić, frygać, wsuwać, wcinać, opychać się, zmiatać z talerza ‘jeść ; chlać, trąbić ‘pić’; wrzucić coś na siebie, ogarnąć się ‘ubrać się’; wyrko ‘łóżko’; zasuwać ‘szybko iść’; mieć pietra ‘bać się’.

Połowę tego słownictwa stanowią ekspresywne określenia człowieka: jego wieku (brzdąc, berbeć;podlotek, babka, podfruwajka; mleczak, gołowąs); zawodu (golibroda, gryzipiórek, robol, urzędas, badylarz, wykidajło); (mizernego) wyglądu (wymoczek, zdechlak, chuchro); cech umysłowych i psychicznych. Przygniatająca większość tych określeń ma charakter wartościujący, i to wartościujący negatywnie z punktu widzenia swoistej potocznej etyki, pewnego założonego ideału człowieka, który daje się z (negatywnego) materiału językowego wydobyć. I tak piętnowana i ośmieszana jest głupota (je-iop, tuman, gamoń, baran, cielę, cymbał), naiwność (jeleń, naiwniak), nieudolność i niezaradność {ofiara, fujara, trąba, duda, cymbał, oferma, łajza), powolność i niesprawność {ślamazara, maruda, słoń, kobyła), przede wszystkim jednak zachowania istotne społecznie, odbierane przez innych jako okrutne potwór, kapral), służalcze {lizus, wazeliniarz), nieszczere {szuja, Świnia, kret), nazbyt przebiegłe i sprytne {cwaniak, lawirant), zbyt pewne siebie {hucpiarz) itp. Określenia pozytywne są nieliczne {encyklopedia ‘erudyta’, mrówa ‘ktoś pracowity’). Żartobliwie określana jest skłonność do kieliszka {moczygęba, zawiany, zaprószony) (por. Buttler, 1978a; Tokarski, 1990).

Odrębność potocznego słownictwa z rejestru emocjonalnego (kołokwial-r.o-emocjonalnego) względem potocznego słownictwa neutralnego polega na znaczniejszym udziale frazeologizmów w pierwszym z nich i związanej