CCF20090605001

obserwacja jawna. W badaniach pedagogicznych mamy nieraz do czynienia z obserwacją pozornie uczestnicz ą-c ą, tj. taką, w której obserwator gra pewną rolę, np. pomocnika wychowawcy na kolonii itp.

4.    Cza s. Obserwacja może być ciągła, prowadzona przez pewien okres bez przerwy, bądź też prowadzona w określonym terminie; można też stosować próbki czasowe polegające na doborze ściśle wyznaczonego czasu na przeprowadzanie obserwacji, np. 5 minut obserwacji co 15 minut. Przy obserwacji większych grup lub jednoczesnym obserwowaniu licznych zjawisk można także dobierać określonych ludzi do badań w poszczególnych momentach czasowych, np. ustalić, że dziś w ciągu pierwszych 10 minut obserwuje się uczniów z pierwszego rzędu ławek, w ciągu następnych — z drugiego rzędu, a jutro kolejność ulegnie zmianie. Niekiedy można także pobierać próbki tematyczne, a więc rejestrować tylko pewne rytmicznie pojawiające się symptomy zachowań charakterystyczne dla danego tematu, np. rejestrować reakcje uczniów na co trzecie polecenie nauczyciela.

5.    Aktywność obserwatora. Istnieją klasyfikacje, w których przeciwstawia się obserwację bierną obserwacji czyn-n e j lub kontrolowanej. Ta pierwsza polega na samym obserwowaniu sensu stricto i rejestrowaniu zjawisk, druga zaś — na wywoływaniu pewnych reakcji wychowanka po to, aby je następnie obserwować, na przykład na zadaniu prowokującego pytania w celu zanalizowania wywołanej reakcji obserwowanego. Stosując tę drugą formę obserwacji mamy do czynienia nie ze zmianą samej obserwacji, lecz zmianą okoliczności, w których prowadzimy ją. Ta zmiana okoliczności powoduje, że przykładowo przedstawiony tu układ zdarzeń podobny jest do układu eksperymentalnego i jako taki będzie rozpatrywany później. Nas interesuje stosowanie obserwacji jako techniki samoistnej, a nie fragmentu układu, dlatego nie będziemy poświęcać więcej uwagi obserwacji kontrolowanej.

6.    Uszczegółowienie obserwacji i stopień standaryzacji zapisu. Jest to najważniejsza kategoria, zgodnie z którą można scharakteryzować różne rodzaje obserwacji. Stopień uszczegółowienia zależy od następujących czynników:

—    czy i jak dokładnie określono cel obserwacji,

—    czy i jak dokładnie przedstawiono wszystkie wytyczne postępowania składającego się na obserwację,

—    czy i jak dokładnie przewidziano kategorie, w które można ująć obserwowane zachowania.

Jeśli mamy do czynienia z niezbyt precyzyjnym określeniem celu obserwacji, na ogół nie można wyraźnie określić jej tematu; np. postanawiamy obserwować ucznia, gdyż odnosimy niejasne wrażenie, że ma on kłopoty, a mając tylko „niejasne wrażenie”, nie możemy dokładnie określić, na czym w obserwacji będziemy koncentrować uwagę. Najczęściej trudno też przewidzieć, jakiego rodzaju formy przybierze obserwowane zjawisko. Czasem jednak obserwując jakieś zachowanie, możemy jeszcze przed obserwacją podzielić je na dość dokładne kategorie, ponieważ albo dysponujemy już wiedzą, że interesujące nas zachowania przebiegają tylko w takich właśnie kategoriach, albo też z góry zakładamy, że będą nas interesowały tylko zachowania ograniczone do tychże kategorii. Jeśli więc stopień uszczegółowienia obserwacji, a zarazem stopień standaryzacji wyników potraktujemy jako główne kryterium podziału różnych szczegółowych technik w obrębie metody obserwacji, to powstanie szereg, w którym uporządkować można techniki od najbardziej otwartej — tj. mało dokładnej,

0    nieokreślonych rezultatach, opartej na intuicji — aż do bardzo dokładnej, w której wszystko to, co się obserwuje, przewidziano

1    sklasyfikowano w skrupulatnie przygotowane kategorie.

Obecnie przedstawimy szereg technik obserwacyjnych: od obserwacji otwartej, luźnej do najbardziej zamkniętej obserwacji skategoryzowanej. Zrobimy to w sposób umożliwiający zorientowanie się w zaletach i ograniczeniach każdej techniki, tak by ułatwić podejmowanie decyzji o ich zastosowaniu. Przedtem jednak trzeba stwierdzić, że wybór między techniką zamkniętą a otwartą związany jest z posiadaną wiedzą o zjawisku, które chcemy rozpoznać. Gdy niezbyt dokładnie wiemy, w jakich zachowaniach dane zjawisko się przejawia, stosujemy jedną z technik obserwacji otwartej; gdy rzecz ta jest znana i wiemy, jakie zachowania występują, a zależy nam na uchwyceniu ilościowych proporcji między poszczególnymi rodzajami zachowań — stosujemy technikę obserwacji zamkniętej. Czasem może być

183