CCF20090811080

Część II - Rozdział III. W stronę chrześcijańskiego życia 169

w procesie samo-realizacji. W swoich Dziennikach Kierkegaard napisze: „Lęk jest pierwszym refleksem możliwości, błyskiem, a mimo to strasznymi czarami”³⁴. Lub ponownie, w innym miejscu: „lęk jest rzeczywistością wolności jako możliwości dla możliwości”, jest „sympatyczną antypatią i antypatyczną sympatią”³⁵. Można by go także porównać do zawrotu głowy, bowiem lęk „jest zawrotem głowy spowodowanym przez wolność, który powstaje wtedy, gdy duch pragnie ustanowić syntezę oraz wolność, patrząc w dół na swoją własną możliwość i wówczas chwyta się skończoności, by się na niej zatrzymać”³⁶. Otóż grzech pojawił się na świecie, ponieważ w tych okolicznościach wolność upada. Zawrót głowy jest nie tyle przyczyną, co okazją do grzechu.

Prostsze wyjaśnienie kierkegaardowskiego punktu widzenia można by przedstawić w następujących słowach: kiedy jednostka staje twarzą w twarz ze swoją własną wolnością oraz z niezliczoną ilością nieokreślonych możliwości, które wolność ze sobą niesie, jest ona jednocześnie przyciągana i odpychana. Ta kombinacja przyciągania i odpychania przez własną wolność, ta ambiwalencja, jest rodzajem zawrotu głowy. W jednym lub drugim stanie człowiek grzeszy. To właśnie w tym stanie staje się on grzesznikiem. Według Kierkegaarda, lęk jest czynnikiem pośrednim pomiędzy możliwością a rzeczywistością. Wyrasta on ze świadomości bycia zdolnym do realizacji czegoś i pociąga za sobą świadomość indywidualnej odrębności. Innymi słowy, według Kierkegaarda świadomość wolności jest świadomością własnej jaźni. Można by nawet powiedzieć, im więcej jaźni, tym więcej wolności; im więcej wolności, tym więcej jaźni.

Gdy grzech wkracza na świat, lęk się potęguje. „Wejściu grzechu w świat towarzyszył lęk, ale także grzech niósł z sobą lęk”³⁷. Lęk staje się bardziej refleksyjny; jest związany ż historią oraz historycznym rodem, w którym odnajduje się jednostka, ponadto wiele rodzajów lęku odpowiada konkretnym elementom indywidualnych sytuacji. Istnieje lęk przed wstydem odczuwany w związku z własną seksualnością, która towarzyszy wszystkim erotycznym przyjemnościom, istnieje lęk przed urodzeniem dziecka itp. W rzeczywistości istnieje każdy rodzaj lęku odpowiadający zazwyczaj każdej ze sfer egzystowania. Lęk pogański należy do sfery estetycznej. Lęk judaistyczny odpowiada sferze etycznej, podczas gdy lęk chrześcijański jest lękiem religijnym. Istnieje także lęk przed złem, lęk przed urzeczywistnieniem grzechu oraz lęk przed możliwością popełnienia grzechu w przyszłości. Kolejnym rodzajem niepokoju jest lęk przed dobrem, który Kierkegaard nazywa tym, co „demoniczne”. To, co demoniczne jest niewolnym stosunkiem wobec dobra,

³⁴    Joumals, s. 967. Wyd. poi,:' Dziennik (wybór), s. 116.

³⁵    Concept of Dread, s. 38. Wyd. poi.: Pojęcie lęku, s. 49.

³⁶ Tamże, s, 55. Wyd. poi.: Tamże, s, 67.

³⁷ Tamże, s. 47. Wyd. poi.: Tamże, s. 59.