CCF20091002030 tif

przykład narysowany czy wyrzeźbiony krzyż jest — powiada Morris (1971:101—102) — symbolem ikonicznym oryginalnego krzyża; iko-nicznym, gdyż do niego podobnym; symbolem zaś, gdyż, po pierwsze, w kierowaniu naszym zachowaniem zastępuje tamten swńj oryginalny równoznacznik; po drugie, ów krzyż oryginalny też jest znakiem, mianowicie ukrzyżowania Chrystusa; oba wyrażają lub wzbudzają uczucia religijne wierzących chrześcijan.

Nie zawsze wszelako znak będący wytworem swego interpretatora . zakwalifikujemy jako symbol. Na przykład kot nie wytworzy — zdaniem Morrisa — symbolu, kiedy, poddany eksperymentom w stylu Pawłowa, przyciśnie łapką wyłącznik i spowoduje zapalenie się żarówki, której światło zwykle stanowi dlań znak, że pokarm już czeka. Nie wytworzy zaś Symbolu, bo w tym wypadku ta zapalona żarówka nie zastępuje innego znaku.

We wszystkich tych przykładach powtarza się to, iż symbol jest znakiem wytworzonym przez swego interpretatora lub — jak się wyraża Morris — że wymaga on działań lub stanów czyjegoś organizmu, dostarczających temu organizmowi znaku, który zastępuje jakiś inny, z nim, to jest ,z symbolem, synonimiczny, czyli tak samo kierujący zachowaniem. I to jest pierwszy wzgląd, pod którym symbol różni się od sygnału: ten ostatni nie został wytworzony przez swego interpretatora. Drugi wzgląd, pod którym się różnią, jest ten, iż sygnał nie zastępuje innego równoznacznego z nim znaku. Symbol więc, jako wytworzony przez swego interpretatora, jest — zauważa Morris —bardziej od sygnału autonomiczny i konwencjonalny, gdyż bardziej niż on niezależny jest od okoliczności zewnętrznych. Poza tym użycie czegoś jako symbolu ma charakter arbitralny, w dużej mierze zależy od woli nadawcy: nie 162 jest on — ów nadawca czy, jak go nazywa Morris, interpretator — skrępowany w doborze znaków, które zastępować będą inne znaki (Morris, 1.971:100—102 oraz 367).

Ten konwencjonalny charakter nie przez wszystkich bywał symbolowi przyznawany. Na, przykład „F. de Saussure w odniesieniu do fak- ' tóW językowych woli używać terminu znak, którego podstawową cechą jest arbitralność w stosunku do rzeczy oznaczanej” (Gołąb, .Heinz, Polański, 1968:552), uważa bowiem, iż „między symbolem a rzeczą symbolizowaną istnieje pewna namiastka związku naturalnego (por. waga jako symbol sprawiedliwości)”. Jak widać, na tę decyzję terminologiczną wpłynęła po części wieloznaczność słowa „symbol”.

Oto spostrzeżono (Dąmbska, 1973:35—45), że jeżeli za symbol uważa się pewną rzecz, skonstruowaną lub obraną po to, by pełniła funkcję semantyczną oznaczania, słowem, jeśli symbol traktuje się jako znak denotujący, który jest elementem komunikatu, czyli oznaki informującej i zaprojektowanej, oznaki mającej swego nadawcę, to wówczas funkcja denotowania, oznaczania, przysługuje mu na mocy konwencji. Natomiast jeżeli za symbol uważa się taki przedmiot, który „przez swoje własności odsłania i uobecnia podmiotowi i[„.) pewną dziedzinę egzystencjalną, w szczególny sposób wartościową w jego indywidualnym przeżyciu”, to „tak rozumiany symbol uzyskuje funkcję semantyczną nie na zasadzie konwencji, lecz na zasadzie metafory” (Dąmbska, 1973:44). W tym drugim wypadku chodzi o symbolikę snów i przeżyć, o symboliczne ujmowanie świata i o symboliczny charakter poezji czy mitu. Podczas gdy pierwsze z dwóch wymienionych pojęć symbolu występuje w nauce, technice, przemyśle i przeważnie w języku naturalnym, drugie znajduje zastosowanie w sztuce, poezji, reli-

u*

163