DSCN7895

252 Herbert Kitschelt

pulistycznych nie jest z reguły tak znacząca, jak w przypadku NRP. Dobrze ■wykształconych profesjonalistów często przekonuje program liberalno-rynkowy, który jest skierowany przeciwko swoistemu „kartelowi", utworzonemu przez partie politycznego establishmentu (Katz, Mair, 1995).

Jeśli przyjrzeć się ich etiologii, zarówno NRĘ jak i antypaństwowy populizm wymagają zaistnienia określonych warunków społecznych, ekonomicznych i kulturalnych oraz pewnej, wspólnej im, strategicznej konfiguracji systemów partyjnych. W obu przypadkach, konwergencja między konwencjonalnymi, umiarkowanymi partiami lewicowymi i prawicowymi stwarza miejsce dla nowego typu gracza politycznego, za którym optowałyby grupy niereprezentowane. W przypadku takiej konfiguracji koszty wycofania poparcia dla tradycyjnych partii są niskie, ponieważ nie oferują one tym wyborcom żadnej alternatywy. W jednej z wcześniejszych publikacji, twierdziłem, że wyłonienie się partii NRĘ która odnosi sukces wyborczy, a jeszcze bardziej, popieranej antypaństwowej partii populistycznej, zależy przede wszystkim od stopnia konwergencji między konwencjonalnymi partiami politycznymi (Kitschelt, McGann 1995, 54—55). Im większy stopień konwergencji, tym większa liczba wyborców jest skłonna poprzeć hasia wymierzone w establishment, tym większe zróżnicowanie potencjału na rynku wyborczym i, potencjalnie, tym szerszy społeczny oddźwięk na partyjne hasła, które apelują do wyborców za pośrednictwem założeń programowych. Podnosiłem kwestię polityki patronażu — zdefiniowanej dość luźno — jako źródła antypaństwowego (a nie NRP) populizmu (Kitschelt, McGann 1995, 25), analizowałem również klientelizm i patronaż jako źródła antypaństwowego populizmu w Austrii i we Włoszech (Kitschelt, McGann 1995, 160—162). Klientelizm można jednak przyjąć jedynie jako wyjaśnienie ad hoc. Teraz chciałbym się skoncentrować na tym, w jaki sposób wzorce klientelistycznej wymiany w polityce przyczyniają się do powstania specyficznych form antypaństwowej, populistycznej mobilizacji.

Na poziomie empirycznym NRP i pąrtie populistyczne tworzą kontinuum. Obserwatorzy często opatrują je wspólną etykietą „radykalnej prawicy". Ślady populistycznego przełomu i logiki typowej dla heterogenicznego sektora radykalnej prawicy

widać w Europie wyraźnie w Austrii, Belgii i we Włoszech, czyli właśnie w krajach, gdzie system polityczno-ekonomiczny oparty jest na silnych powiązaniach klientelistycznych i patronnżu. Innym państwem, które cechuje klientelizm i schyłek konwencjonalnej polityki, jest Japonia. Tam nie powstała jednak antypaństwowa partia populistyczna. Powodem są wyjątkowe warunki panujące w Japonii, które sprawiają, że powstanie tam nowej partii politycznej jest trudne. Z tego względu Japonia nie będzie analizowana szczegółowo w dalszej części rozdziału.

Przyczyny niezadowolenia z instytucji demokratycznych

W demokracjach zachodnich poparcie dla podstawowych wartości demokratycznych, takich jak jednostkowe wolności i prawa obywatelskie czy udział w wyborze politycznych przedstawicieli i elit rządzących na drodze powszechnego prawa do głosowania, jest niemal powszechne (Dalton 1999; Klingeman 1999). Jednak poparcie dla instytucji demokratycznych maleje, gdy spadają wskaźniki rozwoju gospodarczego, zwłaszcza w starych demokracjach. Wraz z upływem czasu dobre wyniki gospodarcze mogą się jednak przełożyć na uogólnione przekonanie o „prawomocności" demokracji i instytucji demokratycznych, które przynajmniej częściowo nie jest już uzależnione od bieżącej kondycji gospodarczej (Lipset 1963). Taki model legitymizacji nie bierze jednak pod uwagę jakości reguł demokratycznych, które rządzą reprezentacją interesów {inteiest intermadiątian) jako odrębnej podstawy prawomocności i poparcia społecznego. Jeśli te reguły oceniane są negatywnie, zła ocena kondycji gospodarczej zostanie przeniesiona na instytucje demokratyczne; pozytywna ocena reguł przyniesie skutek odwrotny. Gdy mamy do czynienia z dobrymi regułami, kiepskie wyniki gospodarcze wskazują, że politycy — w roli przedstawicieli jagenfs) wyznaczonych do działania przez obywateli — nie wywiązują sic ze swoich obietnic. Gdy natomiast reguły postrzega się jako złe, obywatele mogą podejrzewać, że politykom brakuje motywacji do wypełniania obietnic wyborczych. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX w. coraz liczniejsza grupa obywateli Austrii, Belgii, Wioch i Japonii oceniała klientelistyczne powiązania między obywatelami a politykami jako zle. W krajach