elemrent2

218 / POSTAWA DZIECKA

33. Bertolt Brecht, Arbeitsjoumal, 1 stycznia, 1942: „Katalog charakterów, czyli alfabet społeczny'. Berlin, Akademie der Kiinste Bertolt-Brecht-Archiv.

Trzeba by w tym miejscu przywołać całą historią wizualnych alfabetów. Frances Yates pokazała w swoim mistrzowskim stu dium ich przedłużeń w dramaturgii elżbietańskiej, w jaki sposób uczeniu się i zapamiętywaniu towarzyszyła systematyczna teatra-lizacja wiedzy i historii*⁵. Otóż właśnie owa teatralizacja implikowała „wzgląd dla środków inscenizacyjnych”, kompozycji „przedstawialności”, którą Freud w czasach Brechta nazwał Dar-stellbarkeit. Cóż to oznacza? Że uczenie — w obu znaczeniach tego czasownika, aktywnym i biernym, dotyczącym tego, kto sią uczy, i tego, kto naucza — że zapamiętywanie wiedzy wymaga pewnego połączenia wyobraźni z symboliką. W istocie okazuje sią, że w sztukach pamięci albo w dziełach dawnej pedagogiki, litery zaczynają wykonywać gesty, układają sią na podstawie widzialnej struktury ciał czy przedmiotów, podczas gdy ciała i przedmioty mają sią układać w elementy kombinatoryczne, konkatena-cje, ciągi alfabetyczne, słowem w czytelne układy (ryc. 31—32)' Zrozumiałe, że Brecht natrafił na pewną trudność ideologiczną, jakby uznając jezuicki rodowód swojej własnej pedagogiki politycznej. Był o tyle sprytniejszy, praktyczniejszy i oryginalniejszy, że sięgnął dalej, na przykład do Chin, tam, gdzie treści religijne są, by tak rzec, obojętne, ponieważ niemożliwe do rozszyfrowania. Widzimy także, jak wymyśla niewielki „alfabet społeczny” (eine soziale Schrift) wyraźnie na wzór chińskich ideogramów: „9.2.42. Ruth [Berlaul uważa, że chińskie znaki są znakomite i proponuje wiersz na temat któregoś z nich. Pokój to

7B Xr>b. Frań cos A. Yates. r.Yirt de In mómoirc. przel. n. Arase, Parts 1975. s. 175—187 i 367—39-1; tegoż, Theatre of the World. London 1969; polski przekład; Sztuka pamięci, przel. W. Radwański, Warszawa 1977.

27 Zob. tegoż, Latt de la mśmoire, dz. cyt., s. 133—137 Na temat alfabetów wizualnych 1 wierszy fig -.traty wnych zob. zwłaszcza: Giovanni Pozzi. La parola dipinta, Mi la no 1981 tegoż, Sultorlo del vtsibile parlare, Milano 1993: Alfabeto in sogno. Dal carme figurata alki paesia eona eta, red. Claudio Patmiggiani, Mila no 7002. Na temat problemów teoretycznych związanych z połączeniem widzialności i czytelności zob. zwłaszcza (w bardzo znacznej oczywiście bibliografii objemującej wszystkich autorów zajmujących się tą dziadziną): Meyer Schapiro, Les Mots et les images. Semiotkjue du langage visuei. przel. P. Alfieri, Paris 2000; Bernard Vouilloux. La peinture dans le tez te, XVIII— XX siecles, Paris 1994; Mimesis. Bild und Schrift AhnUchkeit und Cnstellungim Yerhaltnisder Kiinste, red. Birgit Errile, Sigrid Weigel, Koln Weimar—Wien 1996