elemrent3

220 / POSTAWA DZIECKA kobieta z dachem nad głową; ognisko to wieprz pod dachem; harmonia to usta w pobliżu ryżu etc. Być może trzeba by samemu ustalić katalog znaków [ryc. 33] [...]. Pytając wielu ludzi, można by zbudować pismo społeczne”¹.

Otóż owo połączenie ideogramatyki lekturowej i gustu stanowi integralną część podstawowych nakazów barokowej pedagogiki. W pełni realizuje się ono w produkcjach teatralnych, gdzie alegoria i historia — sama aktualność polityczna — odnajdują się w szkołach jezuickich na scenach „nauczania poprzez zabawę”². I owej czytelności gestu towarzyszy teoria obrazu zdolna podjąć na własny rachunek wielką tradycję artis memoriae. Nie byłoby zapewne steatralizowanej pedagogiki bez filozoficznych przypuszczeń dotyczących miejsca obrazu — owej sławetnej „kompozycji miejsca” analizowanej u Ignacego Loyoli przez Pier-re’a-Antoine’a Fabrea właśnie w związku z pojęciem „ćwiczeń duchowych” — miejsca pomyślanego jako teatr łączący lekcje do zapamiętania (docere) z wzruszeniami afektywnymi (movere) i przyjemnością (delectare), dzięki którym ich nie zapominamy, ponieważ są realizowane cieleśnie i przestrzennie³.

Istniała we Francji od lat sześćdziesiątych xvi wieku metoda czytania na poziomie podstawowym opublikowana pod tytułem Róti-cochon i ilustrowana drzeworytami⁴. Ale to w 1658 roku powstał ilustrowany elementarz wraz z Orbis sensualium pictus Commeniusa, dziełem ilustrowanym pięcioma setkami figur, tak popularnym, że stale wydawanym aż do początku xix wieku⁵. Epoka Oświeconych będzie świadkiem — poczynając

ELEMENTARZ / 221

zwłaszcza od rozważań prowadzonych przez Jeana-Jacques’a Rousseau w 1762 roku w Emilu, czyli o wychowaniu — poważnego rozwoju, jaki dzięki obrazowi nastąpi w literaturze dziecięcej i pedagogice. Szczególnie chodzi o prawdziwą „edukację obywatelską”, którą francuscy rewolucjoniści poprowadzą przez swoje ilustrowane elementarze i „zbiory obrazów historycznych” adresowanych do maluchów; a pedagodzy niemieccy nie pozostaną w tyle⁶.

Albowiem wszędzie rozpowszechniły się elementarze, o których „analityczno-syntetyczną” teorię pokusi się w 1893 roku Karl Petermann, a których krótką historię Karl Hobrecker sporządzi w 1924 roku — od razu zresztą powitaną przez Waltera Benjamina, któremu nie umknęło istotne znaczenie tych problemów — w oczekiwaniu na bardzo kompletne dzieło Segolene LeMen na temat francuskich elementarzy z xix wieku³'*. W epoce Brechta kwitły ponadto liczne gatunki dzieł popularnych nazywanych Kalender-Bildcr (gdzie kronika wydarzeń sąsiadowała z historią polityczną), Bilder-Fibel czy Spielfibel⁶ (z których najbardziej znany został ułożony w 1930 roku przez Toma Seidemanna-Freuda).

1

   Bertclt Brecht, Journal de travail, dz. cyt., s. 243- 244.

2

   Franęois De Daiiwille, Ltducaticn des jśsuites (XVI—XVIII siacie). Paris 1978 s. 47: -533.

3

   Zob. Pierre-Antoine Fabre, /gnące de Loyola: te Hen de Vimage. Le probleme de la composition de lie dans les pratiąues spirituelies et artistiques jśsuites de la seconde moitie du XVI siecle. Paris 1992: Ralph Dekonmck, Ad Imaginem. Status, fonctions et usages de i image dans la litterature spirituelie jśsuite du XVI! siecle. Gsneve 2005

4

   Pierwotne wydanie tej książki dla dzieci jest dziś rzadkością. Biblioteka Arsenał w Paryżu posiada wydanie późniejsze: Róti-cochon. :su meti\ode tres-faciiepour hien apprendre les er,fants a lirę en latin et en franęais. Dijon, Michard (b.ć.. ok 1689—1704).

5

37 Zob. Comenius, Orbis sensualium pictus. Nurnberg 1991 Na oernat tego dzielą zob. Jean Adhemar. Lenseignement par 'umage [1], „Gazette des Beaux-Arts" 6/XCV11/1581, s 53—56: Kva Kushner,

6

Le mię de la vision dans l'ceuvre pśdagogiąue de Comenius, w. La Visualisation des choses et la conception philosophique du monde dans l'aeuvre de Comenius. red. liana VoisineJechova, Paris 1994. s. 53 62. Na temat aktywności dramaturgicznej Comeniusa ; jego pojęcia „Lehrstiick" zob. M. Cesnnknva Mictmlcova, 1,'eduaition par In jon thóatrate. Commonius auteur dramat iques et thóoricien du theatre. tamże, s. 153 160

33    Co do Francji zob. Jean Adhemar, Lenseignement par 1'image [2]. „Gazette des Beaux-Arts" 6/XCVII/'1981, s. 53 -60. Co do Niemiec zob. Hans-Heimo Ewers, La litterature rnodernepouren-fants. Son evolution historiąue a fravers l'exemple allemand du XVIII au XIX siecle, przel. A. Bur-khardt C. Gepnoi, w Histoirn do 1'enfance on Occident, II. Du XVIII siecle a nos jours, red. Egle Becctii. Dominigue Julia, Paris 1998, s 434 460 Na temat historii pedagogiki gier zob. M.-M. Rabecąue-Malllard. Histoire des jeux educatifs, Paris 1989.

34    Zob. K Petermann. Lebensbiider Lese-und Schreib-Fibel fur Elementar-Klassen nach deranaly-tisch-syntetischen Lesemetkode. Lepizig 1983; Karl Hobrecker, Aite vergessene Kinderbucher. Berlin 1981; Walter Benjamin, Vieux livre denfant oublies, przel. [częściowo] S. Marten, „In-leilope la curieuse' 13/1995, s. 53—54; Segolene Le Men, Les abecedaires dhistoire naturelle et leur illustration au XIX siecle, w. Źcritums systemes idóographiques, pratiques expressives. red. Anne-Marie Christin, Paris 1982, s. 307—320; tegoż, Les Abecedaires franęais iUustres du XIX siecle, Paris 1984.

35    Na temat Kolender Bilder zob. Inga Wiedemann, „Der Hinkende Eote’ und seine Vettern. Familien , Ilaus- und Yolkskalender vor\ 1757 bis 1929. Berlin 1984; Rolf Reichardt, Christine Vogel, Kalen der-Bilder Zur visuellen Dimension populatater Alrnanache im 18. Und 19. Jabrhunderf, w: Der Kolender ais Kibel des AUtagswissens, red York-Gothart Mix. Tiibingen 2005. s. 85—136. Na temat Bilder-Fibel i Spielfibel zob. zwłaszcza: Erste neue Bilder-Fibel fur ganz kleine Kinder, Berlin (b.d.).