ksi��ka ekonomia2

312 Rozdział XIII. Międzynarodowa równowaga i nierównowaga płatnicza

osiągnąć taką równowagę, kiedy w rachubę wchodzi mniej lub bardziej sprzyjające oddziaływanie czynników strukturalnych (długookresowych) i/lub czynników techniczno-technologicznych, które określa się często mianem średniookresowych.

2. Krótkookresowe przyczyny nierównowagi bilansu płatniczego

Zgodnie z wcześniejszymi rozważaniami,¹ odpowiednie władze gospodarcze danego kraju (parlament, bank centralny, rząd itd.) są odpowiedzialne za rozwiązywanie problemów tzw. magicznego kwadratu (a ściślej tzw. magicznego pięcioboku), w tym m.in. za równowagę zewnętrzną (płatniczą). Nie jest to łatwe zadanie chociażby z tego względu, że nawet w krótkim okresie w każdym z krajów mogą się ujawniać istotne zagrożenia również dla interesującej nas teraz w szczególności równowagi zewnętrznej. Chodzi o przyczyny krótkookresowej nierównowagi bilansu płatniczego. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć zmiany:

a)    wielkości produktu krajowego brutto (PKB);

b)    terms of trade;

c)    kursu walutowego;

d)    stopy procentowej.

Zmiany produktu krajowego brutto (PKB) oddziałują przede wszystkim na kształtowanie się salda bilansu handlowego oraz najczęściej na kształtowanie się salda bilansu obrotów bieżących, zwłaszcza salda obrotów usługami. Wzrost PKB powoduje z reguły pogorszenie się tych sald, a jego obniżka - poprawę. W krótkim okresie ów wzrost oznacza bowiem głównie zwiększenie popytu na zagraniczne towary i usługi, spadek zaś - sytuację odwrotną. Pogorszenie się tych sald ma miejsce zwłaszcza wtedy, gdy u źródeł wzrostu produktu krajowego brutto znajduje się przyrost inwestycji i wydatków rządowych. Jeśli natomiast mamy do czynienia ze spadkiem rozmiarów tych źródeł wzrostu, można się liczyć z poprawą odpowiednich sald. Jest to tym bardziej prawdopodobne, że odpowiednio (w górę lub w dół) działają dodatkowo mnożnik inwestycyjny i mnożnik wydatków budżetowych. Ale przecież nie można zapominać o tym, że źródłem wzrostu (spadku) produktu krajowego brutto mogą dodatkowo być (zazwyczaj są) wzrosty (spadki) eksportu z odpowiednimi efektami mnożnikowymi. W każdym razie wzrost eksportu (trzecia możliwa przyczyna zwiększenia PKB) rodzi tendencje do poprawy salda bilansu handlowego oraz - ce-teris paribus - bilansu obrotów bieżących (w tym poprzez mechanizm mnożnika eksportowego), i odwrotnie.²

Krótkookresowe zmiany cenowych terms of trade mogą również prowadzić do poprawy lub pogorszenia salda bilansu handlowego oraz - znowu ceteris paribus - bilansu obrotów bieżących. Poprawa cenowych terms of trade sprzyja poprawie tych sald, zaś ich pogorszenie rodzi tendencje przeciwne. Jednocześnie poprawa ilościowych terms of trade oddziałuje na ogół pozytywnie na kształtowanie się bilansu handlowego i bilansu obrotów bieżących, zaś ich pogorszenie się prowadzi do pogorszenia się tych bilansów.

W krótkim okresie na kształtowanie się równowagi płatniczej danego kraju istotny wpływ ma również poziom kursu walutowego. Ogólnie biorąc, ale tylko w pewnych warunkach, obniżanie się kursu waluty narodowej danego kraju (deprecjacja) i/lub też jego jednorazowe obniżenie (dewaluacja) względem walut zagranicznych sprzyjają wzrostowi eksportu towarów i usług (poprzez ich potanienie) i zmniejszeniu odpowiedniego importu poprzez jego podrożenie. Aprecjacja i/lub rewaluacja kursu waluty krajowej - ale też tylko w określonych uwarunkowaniach - rodzą konsekwencje odwrotne.³

Jeśli idzie o wpływ poziomu stopy procentowej na kształtowanie się równowagi względnie nierównowagi bilansu płatniczego, to jak wynika z dotychczasowych rozważań, poziom owej stopy jest szczególnie istotny z punktu widzenia kształtowania się zagranicznych i międzynarodowych obrotów kapitałowych (inwestycji bezpośrednich i inwestycji typu portfelowego, włącznie z inwestycjami spekulacyjnymi). Ogólnie biorąc, kapitał napływa do kraju o wyższej stopie zysku (wyższej stopie procentowej), i odwrotnie. Ale nie zawsze tak musi być.

3. Automatyczne mechanizmy przywracania

równowagi bilansu płatniczego w krótkim okresie

W gospodarce otwartej, zwłaszcza małej i średniej, w warunkach wolnego rynku i handlu mogą działać w krótkim okresie tzw. automatyczne mechanizmy przywracania równowagi bilansu płatniczego. Chodzi o cztery następujące:

a)    mechanizm cenowy;

b)    mechanizm dochodowy;

c)    mechanizm kursu walutowego;

d)    mechanizm stopy procentowej.

3.1. Mechanizm cenowy

Istota mechanizmu cenowego sprowadza się do zmian cen wymienianych produktów pod wpływem zmian w bilansie handlowym oraz - ceteris parbius - w bilansie obrotów bieżących i w bilansie płatniczym. Zakłada się - oprócz warunków wolnego rynku i handlu - że nie ma różnic w elastyczności cenowej popytu i podaży oraz że - zgodnie z prawem J.B. Saya - „niewidzialna ręka rynku” samoczynnie umożliwia osiągnięcie pełnej równowagi wewnętrznej i zewnętrznej, a zatem opty-

1

   Por. pkt 2 rozdz. I.

2

   Por. pkt 2.2 rozdz. X.

3

Na ten temat zob. dalej, zwłaszcza pkt 5 rozdz. XIV.