IMG04

204 Jolanta Dudek

po Prousta, Joyce’a i T. Manna, m, in. właśnie z powodu „domieszki rca-iistycznej^,,. O tym, że problem ten dotyczy również XX-wiecznych poetów, m. in. T. S. Eliota, Wellek jednak nie wspomina. Natomiast owa przymieszka realistyczna, o której pisze, nie ma w wypadku wymienionych tu XX-wiecznych twórców wiele wspólnego z konwencją XIX—wiecznego realizmu czy „impresjonizmu, biernie rejestrującego wrażenia". Istotę problemu, który porusza Wellek najtrafniej oddają przytoczone przez M. Żurowskiego (a nawiązujące do techniki haiku) słowa E. Pounda z okresu formułowania założeń wortycyzmu — kolejnej fazy imagizmu:

Autor wiersza próbuje utrwalić sam moment, w którym jakaś rzecz zewnętrzna i obiektywna przekształca się w rzecz wewnętrzną i subiektywną. Nie jest to impresjonizm. biernie rejestrujący wrażenia, lecz jego przeciwieństwo, sztuka impulsywna i aktywna.

Lapidarną ilustracją tej metody jest znany wiersz (haiku) Pounda pt. Na stacji metro:

Nagły widok tych twarzy w tłumie;

Płatki kwiatów na wilgotnej, czarnej gałęzi. (1913)

(tłum. M. Żurowski)

W ostatnim czasie rolę terminów porządkujących europejską i amerykańską scenę literacką po r. 1910 przejmują coraz częściej, począwszy od lat sześćdziesiątych, dwie konkurencyjne wobec symbolizmu nazwy; starsza — modernizm i nowsza — postmodernizm, powstała w połowie lat siedemdziesiątych w środowisku nowojorskich krytyków sztuki. Obie te nazwy, mimo swojej niejednoznaczności, bliższe są wielu badaczom, ponieważ zdają się lepiej oddawać m. in. wielonurtowość XX-wiecznej literatury.

Pierwszy z tych terminów jest bardziej niż symbolizm zadomowiony w krajach Europy środkowej i północnej, a także w Hiszpanii i Ameryce Łacińskiej, gdzie na ogół nie kojarzy się — tak jak to ma ciągle miejsce np. we Francji i Anglii — z ruchem religijnym zwanym modernizmem, odrzuconym przez Kościół Katolicki m. in. encykliką papieża Piusa X (Pa-scendi dominie i. 1907). Termin „modernizm" używany jest współcześnie w znaczeniu różnym zarówno od modernizmu — prądu religijnego jak leż różnym od modernizmu rozumianego niegdyś przez wielu komparatystów europejskich (i polskich) jako konkurencyjna wobec symbolizmu (i Młodej Polski) nazwa okresu literackiego 1885(90) — 1910(14), a także w znaczeniu różnym od proponowanej na gruncie polskim przez K. Wykę nazwy modernizm (Modernizm polski, 1958) w znaczeniu bardzo wąskim, bo do-

'—“"■w" ...........

Poeci Skanundru z perspektywy kolka wieku XX    205

tyczącym przełomowych zjawisk w literaturze polskiej lat 1887-1905 (lub też w późniejszej wersji lat 1880-1910)^,4.

W dostępnym ostatnio w Polsce syntetycznym opracowaniu profesora uniwersytetu w Utrechcie Douwc W. Fokkcmy Historia literatury. Modernizm. Postmodernizm z r. 1983 (wyd. poi. 1994) autor — nawiązując do studium znanego komparatysty amerykańskiego starszego pokolenia Harry Levina (What was modemisml, 1966) — analizuje historię, zakres i funkcjonalność obu omawianych tu terminów jako nazw już nie prądów literackich, lecz okresów. Fokkema skupia się głównie na twórczości prozatorskiej. Pisarze tej miary co T. Mann, V. Woolf, M. Proust, A. Gide, R. Musil, J. Svevo i J. Joyce reprezentują w jego ujęciu modernizm. Za poslmodemistów uważa zaś autor: J. L. Borgesa, J. Cortazara, G. Marquc-za, A. Butora, D. Barthelme’a i J. Bartha.

Termin modernizm użyty w wykładzie Fokkemy jako nazwa okresu literackiego obejmuje mniej więcej lata ok. 1910 — ok. 1960. Lista nazwisk pisarzy pokrywa się na ogół z proponowaną przez Welleka listą symboli-stów. Brak jest natomiast listy nazwisk poetów. Obu autorów łączy potraktowanie futuryzmu, dadaizmu, surrealizmu, pop-kultury, a także teatru absurdu Becketta i Ionesco oraz tzw. poezji konkretnej jako zjawisk raczej drugoplanowych. Powodem tego jest cechująca wszystkie wymienione tu nurty programowa i całkowita niewiara w język i literaturę jako narzędzia służące poznaniu, ekspresji i wzajemnemu porozumiewaniu się ludzi.

Za główny wyróżnik modernizmu z punktu widzenia kompozycji tekstu literackiego uznaje Fokkema

selekcję hipotetycznych konstrukcji wyrażających niepewność i prowizoryczność, poprzez którą wyraża się epistemologiczna wątpliwość. Stanowi to źródło wielo-wykładalności tekstów modernistycznych.

Program postmodernizmu — według Fokkemy — można by natomiast odczytać w następujący sposób:

Nie wolno nam (...) formułować żadnych teorii. W naszych rozważaniach nie może być nic hipotetycznego. Wszelkie wyjaśnianie musi zniknąć, a jego miejsce winien zająć tylko opis. (...)

Podczas gdy modernistyczne teksty pokładają zaufanie w hipotetycznych konstrukcjach. socjokod postmodernizmu daje pierwszeństwo nieselektywności albo quasi nieselektywności. Występuje on przeciw dyskryminującej hierarchii, neguje roz-

¹⁴ K. Wyka. hasto „modernizm”. (w:J Literatura Polska. Przewodnik encyklopedyczny, 1. 1, Warszawa 198S.