pic 11 06 010639

238 ZBIGNIEW PRZYBYŁA

biskupa Grzegorza z Dunaj owa ¹, o pojawieniu się w latach siedemdziesiątych zagranicznych wydań autorów starożytnych². W nowych, renesansowych już traktatach z zakresu poetyki (np. Konrada Celtisa Ars versificandi et carminum, 1486) za kryterium poprawności satyry uznano jej zgodność „z modelem stworzonym przez Juvenalisa i Persjusza” ^{3 4}. Stosowana przez rzymskich satyryków metoda beztytułowego publikowania swoich utworów również mogła być przykładem instruktywnym dla autora Chytrze hydlą z pany kmiecie...

Przy początkowym dziś jeszcze stanie badań nad poetyką tytułu w ogóle trudno jest na razie orzekać w sposób jednoznaczny o odpo-wiedniości danego tytułu do średniowiecznych norm tytułowania (czy raczej: nietytułowania) dzieł poetyckich. Należy sądzić, że wprowadzenie nieoryginalnego tytułu dla omawianego utworu wynika nie tyle z odczucia braku jego istotnego, quasi-strukturalnego elementu, co z tendencji do zaklasyfikowania wiersza jako wytworu bibliologicznego.

W rozważanej kwestii nie do przeoczenia jest podstawowe i naturalne zjawisko w procesie recepcji dzieł literackich, przypomniane przez Trzy nadl o wskiego:

odbiorca tekstu utrwalonego, czasem zaś i nie utrwalonego (mówionego), jako pierwszy sygnał rozpoznawczy odbiera sam tytuł danej werbalizacji ⁿ.

Dlatego w socjologicznoliteraokim podejściu do utworów będących zabytkami języka i literatury trzeba zauważyć, że w przypadku drobnych utworów tytuł nieoryginalny osłabia u przeciętnego czytelnika odczucie autentyczności i archaiczności tekstu, a więc najistotniejszych w perspektywie czasowej walorów utworu słabego artystycznie. Socjo-logicznoliteracka propozycja tytułu winna posiadać charakter funkcjonalny (zwięzłość komunikatywną) i uwzględniać czytelnika potencjalnego, jakim w przypadku Satyry była — jak dotychczas — przede wszystkim młodzież szkolna ⁵.

Jeśli cytowany już teoretyk estetyki przypomina o nieodzowności istnienia artystycznego „marginesu dla domyślności i aktywności odbiorcy”, to w całej pełni postulat ów znajduje uzasadnienie także w tezach współczesnej dydaktyki: „proces czytania lektury szkolnej powinien przebiegać w postawie estetyczno-badawczej”, która „jest postawą estetyczną rozumiejącą, skierowaną w równym stopniu na zbadanie, jak i przeżycie dzieła” — pisze Wojciech Pasterniak ⁶. Roli tej nie spełniałby zbyt klarowny tytuł Satyry proponowany przez Kośnego, gdyż gotowa, adekwatna eksplikacja treści sprzyjałaby kształceniu ucznia „podręcznikowego”, przyszłego — według typologii Gołaszewskiej — odbiorcy „wtórnego”, nie zaś „krytycznego” ⁷.

Jeśli uczeń — czytamy w pracy Pasterniaka — „musi umieć czytać dzieło literackie i je rozumnie interpretować” ^{8 9}, to należy dążyć do takiej sytuacji, w której „problem nie przychodzi z zewnątrz, lecz powstaje u samego ucznia w toku pracy” W procesie poznawania Satyry przez uczniów nauczyciel winien wykorzystać sytuację problemową nakreśloną przez autora wiersza i wówczas adekwatny tytuł może powstać — pod kierunkiem nauczyciela — jako synteza uczniowskiej analizy treści utworu i jego adresu czytelniczego. Tak więc satysfakcji rozumienia tekstu nie pozbawiałby czytelnika krótki tytuł, pomijający wyróżnik genologiczny: ,„N a chytre kmieci e”, lub też odwołanie się do incipitu wiersza.

Poszerzony zaś tytuł tego utworu, w wersji: „Na chytre kmiecie a niedbałe pan y”, mógłby wystąpić w literaturze naukowej oraz w komentarzach metodycznych dotyczących średniowiecznego piśmiennictwa.

1

   F. Buonacorsi-Kallimach, Życie i obyczaje Grzegorza z Sanoka, arcybiskupa lwowskiego. (Przekład polski z oryginału łacińskiego). Lwów 1909, s. 26.

2

   T. Bieńkowski, Niektóre zagadnienia recepcji antyku w okresie staropolskim. „Meander” 1966, z. 5, s. 178.

3

"Michałowska, op. cit., s. 39, 28.

4

⁹¹ Trzynadlowski, op. cit., s. 31. Podkreśl. Z. P.

5

Z ppwodu pominięcia Satyry we wchodzących już do realizacji nowych szkolnych programach nauczania literatury polskiej (Programy dziesięcioletniej szkoły średniej. Cz. 1. Warszawa 1977, s. 175) należałoby — dla zrekompensowania zubożonego obrazu literackiego epoki — postulować wykorzystanie tego utworu, dokumentu stosunków społecznych, przy nauczaniu (w kl. V—VI) „historii obrazowej, obfitującej w barwne opisy, apelującej jeszcze do wyobraźni, ale zawi rającej już pewien ładunek treści emocjonalnych [...]” (ibidem, s. 309). Obe< tekst Satyry zamieszczony jest w obu obowiązujących wersjach podręcznika ratury polskiej dla I klasy liceum.

6

   W. Pasterniak, Przygotowanie do odbioru dzieła literackiego. Wrocław 1977, s. 32.

7

   Pasterniak (op. cit., s. 53) opiera się na typologii odbiorców sporządzonej przez Gołaszewską (Zarys estetyki. Warszawa 1973).

8

   Pasterniak, op. cit., s. 54.

9

   D. N. Bogojawleński, N. A. Mienczyńska, Psychologia przyswajania wiedzy w szkole. Warszawa 1966, s. 104. Cyt. za: Pasterniak, op. cit., s. 145.