pic 11 06 010514

I

226    ZBIGNIEW PRZYBYŁA

sąd o jego autorze” ¹. Fakt, że Nehring poprzestał na tendencyjnej sugestii interpretacyjnej Szujskiego i sam nie uwypuklił w zaproponowanym tytule właściwej charakterystyki bohatera wiersza, zadecydował o dzisiejszym brzmieniu tytułu utworu. Późniejsi bowiem komentatorzy zabytku dosłownie przetłumaczyli jego nazwę zaproponowaną przez Nehringa, podając ją w formie opisowej (S. Dobrzycki), a następnie na prawach oficjalnego tytułu (J. Łoś, A. A. Kryński i M. Kryński).

Zawoalowanemu komentarzowi do wiersza w Altpolnische Sprach-denkmaler nie dał się zasugerować Aleksander Bruckner, który pisząc o Satyrze w berlińskim czasopiśmie slawistycznym, opatrzył cudzysłowem cytowane powyżej sformułowania Nehringa („Satire auf die jaulen Bauern”), natomiast w pracy drukowanej w „Bibliotece Warszawskiej” posłużył się określeniem „wiersz na chłopów”, zmienionym w publikacjach książkowych: „satyra na chłopów” oraz „satyra-skarga szlachcica na chłopów” ².

Bruckner zatem, w przeciwieństwie do współczesnych mu interpretatorów Satyry, zrezygnował z ujemnych epitetów określających bohatera wiersza, rozumiejąc, że tematem utworu jest — jak to explicite napisał później — błędna ocena kmiecia jako prostaka pozbawionego sprytu ³. Tak więc o różnicy w odbiorze Satyry zadecydowała odmienność postawy społecznej Szujskiego i Brucknera: konserwatyzm stańczykowskiego historyka kazał mu widzieć w zachowaniu XV-wiecznego chłopa jedynie lenistwo i niechęć, demokratyzm zaś Brucknera, wyniesiony ze środowiska lwowskiego, pozwolił wybitnemu slawiście dostrzec w wierszu „przebiegi chłopskie” i „pierwszy odgłos walki socjalnej”⁴. Natomiast nabyte w ciągu wieków ujemne cechy charakteru chłopa tłumaczył Bruckner — w późniejszej pracy — postawą chłopa wobec feudalnego wyzysku:

chłop odrabiał pańszczyznę tylko z musu, tylko pod bizunami, więc jak najpodlej; zarazem tracił wszelką chęć i do pracy dla siebie samego, bo albo zabierze mu to dwór, albo podwyższy mu czynszu czy roboty. I pozbył się chłop wszelkiej przedsiębiorczości, odnosił się do wszystkiego z zupełną apatią [...] ⁵

,.LENIWI CHŁOPI" CZY „CHYTRZY KMIECIE”

Brucknerowski styl odbioru Satyry znajduje uzasadnienie w humanitaryzmie uczonego, który zauważał podwyższenie poziomu życia szlachty w XVI w. kosztem wzmożonego ucisku feudalnego: „złoty wiek polski był żelaznym dla chłopa” ^4S.

Zastanowiające jest u Brucknera, wybitnego językoznawcy i badacza polskiej literatury średniowiecznej, niezmienne od 1893 r. używanie słowa „chłop” w odniesieniu do kmiecia z XV-wiecznego utworu. Wolno sądzić, że powodem takiego uzusu leksykalnego była zatrata u schyłku XIX w. pejoratywnego znaczenia słowa „chłop” (którego nobilitacja semantyczna dokonała się m. in. pod wpływem poezji Konopnickiej), z równoczesnym odczuciem „kmiecia” jako wyrazu archaicznego i nacechowanego patetycznie, a nie posiadającego jeszcze ustalonego znaczenia historycznego jako termin naukowy.

Dopiero w 1899 r. lwowski historyk prawa Oswald Balzer wprowadził chronologiczne rozgraniczenie dwóch podstawowych pojęć używanych w średniowieczu wobec ludności wiejskiej:

pierwotną słowiańską nazwą wieśniaka był wyraz chłop, gdyż chłop w dawnym języku naszym znaczył tyle co człowiek, a zatem tyle co homo [...].

już w statutach Kazimierza W. (połowa XIV w.) wyraz kmieć przybiera znaczenie nazwy technicznej, określającej kondycję chłopską.

Co do wyrazu kmieć — w każdym razie podnieść jeszcze raz należy, że przypisywane mu w odniesieniu do pierwotnych stosunków znaczenie: chłop, jest zarówno błędem rzeczowym, jak nie mniej anachronizmem; znaczenie to przywiązano doń właśnie stosunkowo najpóźniej, lubo wtedy sam wyraz po raz pierwszy dopiero stał się terminem ścisłym i technicznym^,6.

Bruckner zaś, zainteresowany etymologią słowa „kmieć” i jego historyczną .konotacją, stwierdzał — przed Balzerem — w r. 1898, że „w języku polskim i w wieku XIII kmieć chłopa oznaczał”, a „Prosty chłop nigdzie kmieciem się nie nazywał pierwotnie [...] ⁴⁷. Poświadczona w jego polemicznym artykule Historia a filologia (190 7) ⁴⁸ znajomość ustaleń Balzera z 1899 r. nie spowodowała ograniczenia przez Brucknera zakresu nazwy „kmieć” u schyłku średniowiecza (odnoszonej wcześniej również do wysokiego urzędnika) jedynie do chłopa. Również Brucknerowski Słownik etymologiczny języka polskiego (1927) nie informuje o losach słowa „kmieć” w XIV i XV wieku.

Dopiero w Encyklopedii staropolskiej (1937) wypowiedział się Bruckner na temat późniejszych od czasu powstania Bogurodzicy losów ter-rr>^:    .kmieć”:

;edł i na wieśniaka, nie na chłopa-niewolnika, lecz na swobodnego, który porzucić mógł, skoro wypełnił zobowiązania [...]⁴⁹-'cm, s. 168.

' op. cit., s. 217, 219, 220.

jr, O Piaście. W: Kultura — piśmiennictwo — folklor, s. 118,

ner, Historia a filologia. W: jw., s. 37.

|t n e r, Encyklopedia staropolska. T. 1. Warszawa 1937, s. 599.

„Archiv fur ty

t. 1, kultury

(1938). r> p rbe

1

   Chrzanowski, op. cit., s. 20.

2

   A. Bruckner: Uber die alteren Texte des Polnischen. 11.

Slavische Philologie” t. 12 (1890), s. 152; Źródła do dziejów literatury » ° ^wl polskiej. V. Wiersze polskie średniowieczne. „Biblioteka Warszawska s. 260; Dzieje literatury polskiej w zarysie. Warszawa 1902, s. 56, Dzieje polskiej. T. 1. Kraków 1930, s. 592.

3

   A. Bruckner, Staropolska kultura wsi. Szkic obyczajowy.

Kultura — piśmiennictwo — folklor. Wybór prac. Pod redakcją W. kiego i T. Ulewicza. Warszawa 1974, s. 167.

4

⁴² Bruckner, Źródła do dziejów literatury i oświaty

5

Bruckner, Staropolska kultura wsi, s. 175.