pic 11 06 010433

220

ZBIGNIEW PRZYBYŁA

tunkowej przynależności^{1 2}. Badacz ten, polemizując z dokumentarnym oraz aktualizującym rozumieniem XV-wiecznego tekstu, wydobywa — poprzez nakreślenie dlań komparatystycznego tła w literaturze niemieckiej i polskiej — jego genologiczne (jako satyry) powiązania ze średniowieczną homiletyką i satyrą stanową, środkami umoralniającymi chłopów, a równocześnie odnajduje ideologicznych odbiorców utworu wśród zróżnicowanych politycznie i ekonomicznie posiadaczy ziemskich. Odmienność poetyckiego obiektu opisu i adresu pouczenia skłoniła Kośnego do poszerzenia dotychczasowego tytułu wiersza w sposób następujący: „Satyra na leniwych chłopów i naiwnych panów”.

Artykuł Kośnego cenny jest tak pod względem rzeczowym, jak i metodologicznym, gdyż pokazuje, jak przy nie zmienionej, nikłej bazie źródłowej piśmiennictwa średniowiecznego można dojść do nowych ustaleń poprzez — postulowane w pracach teoretycznoliterackich — objęcie badaniem socjologicznoliterackim (z braku źródeł polskich Kośny posłużył się również metodą komparatystyczną) kategorii artystycznych, jak gatunek i motyw literacki³. Autor artykułu ograniczył się do przedstawienia genezy utworu, natomiast nie wykorzystał innych możliwości problemowych obranej metody, gwarantujących pełniejszą rekonstrukcję tytułu wiersza.

Chodzi tu przede wszystkim o określenie socjologicznych okoliczności — by odwołać się do ustaleń Janusza Lalewicza — „czytania tekstu w innej epoce, niż był pisany” ³. Ów najprostszy przypadek r e i n t e r-pretacji, wskutek przeniesienia tekstu do innej rzeczywistości, wskazuje na konieczność socjologicznego objaśnienia XIX-wiecznej (i późniejszej) recepcji Satyry na tle zastanej tradycji literackiej, zapotrzebowań publiczności podyktowanych ówczesnym stanem świadomości spo-łeczno-literackiej oraz indywidualnych postaw kolejnych krytyków utworu⁴. „Styl odbioru” — przypomina Michał Głowiński — „jest zawsze interpretacją”, uzależnioną od kultury literackiej, która „wytwarza tendencje do odbierania i współtworzenia konotacji pewnego typu [...]”⁵-

Nie do pominięcia, także z punktu widzenia współczesnej socjologii literatury, jest analiza języka utworu w aspekcie semantyki historycznej, gdyż rekonstrukcja tytułu winna nastąpić w obrębie pojęć i stylu

tekstu oraz jego epoki. W ustaleniu więc faktów społeczno-literackich związanych z Satyrą okaże swą przydatność filologiczna (leksykalna) metoda badań historycznych ⁹, ceniona już przez mediewistów ubiegłego wieku ¹⁰. Wyniki bowiem badania socjolingwistycznego — jak pisze Stefan Żółkiewski — „stanowią istotną podstawę socjologii literatu-

Tak więc dopiero uwzględnienie — z jednej strony — perspektywy społecznej komunikacji dzieła, jego „poetyki odbioru” ¹², z drugiej zaś — umiejscowienie utworu w ramach poetyki historycznej¹³ i odszukanie konwencji semantycznych przyjętych w epoce jego powstania ¹⁴ może zapewnić, w połączeniu z odtworzonym przez Kośnego kontekstem genetycznym Satyry, poprawne rozstrzygnięcie wysuniętego problemu, tj. ustalenie tytułu utworu. Powyższym założeniom zostaną poddane wypowiedzi pierwszych wydawców i komentatorów wiersza Chytrze hydlą z pany kmiecie...

Odczytajmy najpierw komentarz odkrywcy XV-wiecznego utworu, Józefa Szujskiego, który jako autor przedrozbiorowych Dziejów Polski (1862—1866) i badacz polskiego średniowiecza posiadał kompetencje do właściwego odczytania tekstu odnalezionego wiersza.

Pieśń ta treścią swoją należy do piętnastego wieku, a prawdopodobnie do jego drugiej połowy, gdzie lud wiejski z niechęcią, ba, z buntowniczym oporem przyjmował ograniczenie wolnego siedlenia się i przesiedlania, uregulowaną robociznę i zakaz posyłania do szkół i rzemiosł dzieci swoich, gdzie w wielu osadach dość był zamożnym, aby myśleć o wykupieniu się z obowiązków czynszowych, a ruchy jego przeciw panom wdawaniem się władz powściąganymi być musiały¹⁵.

Jako dowód cytuje badacz statuty Jana Olbrachta, potępiające de-ordinatio kmethonum.

Zacytowany fragment wypowiedzi Szujskiego utrzymany jest rzeczy-

⁹    Zob. J. Topolski, Metodologia historii. Wyd. 2. Warszawa 1973, s. 415—

¹⁰    Np. O. Balzer, O zadrudze słowiańskiej. Uwagi i polemika. „Kwartalnik

Historyczny” 1899, s. 204. ¹¹ S. Żółkiewski,

1

   W. Kośny, Czy „Satyra na leniwych chłopów”? Próba socjologicznolite-rackiego opisu tekstu. Z niemieckiego przełożyły E. Konopka i Z. Kubików-s k a. „Pamiętnik Literacki” 1976, z. 4.

2

   Np. M. Głowiński, Odbiór, konotacje, styl. W zbiorze: Problemy metodologiczne współczesnego literaturoznawstwa. Kraków 1976, s. 395.

3

• J. Lalewicz, Semantyczne wyznaczniki lektury. W zbiorze: Problemy odbioru i odbiorcy. Wrocław 1977, s. 18.

4

   Zob. J. Sławiński, Socjologia literatury i poetyka historyczna. W lo — język — tradycja. Warszawa 1974, s. 56—76.

5

   Głowiński, op. cit., s. 399, 402.