tworzenie wyraz�w z wyraz�w1

bladość ', blad-ość (cecha tego, co jest blade)

wyolbrzymiać: wy-olbrzyrrT(ać) (od olbrzymi)

wolnomyślny: woln-o-myśl-ny (odznaczający się wolną myślą).

| Uwaga na dwa formanty!

Ad. 5.: Podaj wyrazy podstawowe dla rzeczowników: zaprawa, kierownictwo, zabawka, nadbrzeże.

Wyraz podstawowy (w ujęciu uniwersyteckim - podstawa słowo-j twórcza) to wyraz wyjściowy; ten, od którego tworzymy daną formację słowotwórczą. Chociaż w ćwiczeniu chodzi tylko o podanie | takiej pary słowotwórczej, rozszerzymy je o całą analizę:

zaprawa : zapraw(a)-0 (to, co zaprawia - trening). Znowu w nawiasie odnotowano końcówkę fleksyjną, charakterystyczną tylko dla mianownika l.poj. Nie wolno utożsamiać jej z formantem. kierownictwo: kierownic-two (grupakierowników! zabawka: zabaw-ka (to, co zabawia) nadbrzeże: nadbrzeż(e)-0 (to, co jest nad brzegiem)

Ad. 6.:    Dokonaj analizy słowotwórczej wyrazów:

myśliciel, mądrala, ustawodawstwo, podręczny.

myśliciel: myśl-iciel (ktoś, kto myśli).

Uwaga: parafraza słowotwórcza to nie definicja. mądrala: mądr-ala (ktoś, kto pozornie jest mądry) ustawodawstwo: ustawodaw-stwo (władza ustawodawcza) Uwaga! Złożeniem jest przymiotnik ustawodawczy (ustaw-o-daw-czy), który pochodzi od dwóch wyrazów podstawowych: ustawa oraz dawać. Natomiast w pochodzącym od niego rzeczowniku nie ma już formantu -o-, gdyż ten element nie różnicuje obu tych wyrazów. podręczny: podręcz-ny (taki, który jest pod rękąl

Ad. 7.: W jaki sposób formanty słowotwórcze następujących wyrazów pochodnych zmieniają ich znaczenie w stosunku do podstawy słowotwórczej: ogryzek, łamliwy, przepiękny, głupawy, brązowozloty'!

Znaczenie wyrazu pochodnego tkwi nie tylko w jego temacie słowo-j twórczym. W wyrazie lampka formant -ka oznacza, że lampa jest mała. Znaczenie danego formantu może być charakterystyczne tylko dla niego, ale nie musi.

ogryzek: ogryz-ek (REZULTAT tego, że ktoś ogryzł coś) łamliwy: łam-li wy (łatwo dający się łamać - SKŁONNOŚĆ) przepiękny: prze-piękny (bardziej niż piękny - UINTENSYW-I NIENIE cechy)

głupawy: głup-awy (mniej niż głupi - OSŁABIENIE cechy) brązowozloty : brązow-o-złoty (złoty o odcieniu brązowym -^; ODCIEŃ koloru)

Ad. 8.: Uporządkuj poniższe wyrazy ze względu na znaczenie i zaklasyfikuj je do odpowiednich kategorii słowotwórczych: bieganie, surowość, śpiewanie, kochliwy, mycie, miękkość, j milkliwy, dzielność, gadatliwy.

Kategoria słowotwórcza to zbiór wyrazów o podobnym znaczeniu ogólnym. Rzeczowniki odczasownikowe: bieganie, śpiewanie oraz mycie należą do kategorii „nazw czynności", natomiast rzeczowniki odprzymiotnikowe: surowość, miękkość i dzielność to przykładowe ., nazwy cech Przynależność do kategorii słowotwórczej

ściśle wiąże się ze znaczeniem danego derywatu. O kategoriach mówi _; się najczęściej w odniesieniu do rzeczowników.

Jeśli chodzi o powyższe przymiotniki, to wszystkie trzy: kochliwy, milkliwy i gadatliwy są odczasownikowe i charakteryzują osoby skłonne do czynności wyrażonych odpowiednimi czasownikami: kochać, milczeć i gadać. Odpowiednią kategorię słowotwórczą można by nazwać: „przymiotniki oznacząjące skłonność do określonych czynności”. Powyższe przymiotniki należą do jednego typu słowotwórczego, gdyż utworzono je za pomocą tego samego formantu: -liwy.

Ad. 9.: Zanalizuj następujące neologizmy słowotwórcze: azylant, zmywarka, komputeryzować.

Neologizm słowotwórczy to wyraz nowo utworzony od wyrazu już istniejącego w słownictwie danego języka, a zatem wyraz powstały niedawno. Tymczasem wszystkie te derywaty nie sąjuż dzisiaj odczuwane jako neologizmy. Dowodzi to rozwoju polszczyzny, zwłaszcza jej słownictwa, a także konieczności zastąpienia starych pytań egzaminacyjnych.

azylant: azyl-ant (ktoś, kto otrzymał azyl) zmywarka: zmyw-arka (urządzenie, które zmywa) komputeryzować: komputer-yz(ować) (wprowadzać komputery) Osobnego komentarza wymaga ostatni przykład - czasownik odrze-czownikowy. Formantem słowotwórczym jest cząstka -yz-, podczas gdy cząstka -ować jest końcówką fleksyjną. Cząstek fleksyj-nych nie można uznawać za słowotwórcze.

Ad. 10.: Od jakich części mowy można tworzyć rzeczowniki? Odpowiedź oprzyj na analizie wyrazów: skrawacz, śmiałek, podręcznik, śrubokręt, czworokąt, przedszkole, dzwoneczek.

Odpowiedź otrzymamy dzięki analizie słowotwórczej: skrawacz : skraw^r-acz (ktoś, kto skrawa) - rzeczownik odcza-

'śmiałek: śmiał-ek (ktoś, kto jest śmiały) - rzeczownik odprzy.-miotnikowy

podręcznik: pod ręcz-nik (książka, która powinna być pod ręką)

- rzeczownik utworzony od wyrażenia przyjmkowego . Uwaga na oboczność fonetyczną k:cz;

śrubokręt: śrub-o-kręt (narzędzie, którym wkręca się śruby) -złożenie: rzeczownik utworzony od dwóch wyrazów- podstawowych: od rzeczownika śruba i czasownika wkręcać. Uwaga na dosyć nieregularną budowę tego złożenia- nie mówimy śrubowkręt, gdyż wkręt oznacza rodzaj śruby.

czworokąt : czwor-o-kąt (figura, która ma czwórkę kątów) -następne złożenie: tym razem utworzone od dwóch rzeczowników | (czwórka to rzeczownik od liczebnikowy, który, swoją drogą, przy- j dałby się tu jako samodzielny przykład).

przedszkole : przed szkol(e)-0 (to, co jest przed szkołą) - ponownie rzeczownik utworzony od wyrażenia przyimkowego. Uwaga: w nawiasie podano końcówkę fleksyjną- ten element zmienia się w trakcie odmiany wyrazu: przedszkole, przedszkola, przedszkolu, przedszkolem, przedszkoli itd. Formant jest paradygmatyczny.

dzwoneczek : dzwonecz-ek (mały dzwonek) - rzeczownik odr rzeczownikowy. Uwaga na oboczność fonetyczną k:cz w temacie słowotwórczym.

Słowotwórstwo zakończymy za dwa tyj

11.    Od jakich części mowy tworzymy przymiotniki? Dokonaj analizy wyrazów: przemńy, ostrzegawczy, drewniany przydrożny prawoskrętny, swojski, przenośny.

12.    Od jakich części mowy można tworzyć czasowniki? Opisz wyrazy: uwiecznić, zdziwaczeć, przeciągnąć starzeć się, przyswoić, gdybać.

13.    Co to jest temat słowotwórczy? Wydziel temat słowotwórczy w podanych przykładach: mę

tnie. Oto reszta pytań z tego działu:

drzeć, domek, wypięknieć, malutki, wspinaczka, przemówić.

14.    Wyjaśnij terminy rdzeń, przyrostek i przedrostek. Wskaż te cząstki w wyrazach: dawać, dawca, dodawać pododawać słówko, słownik, słowo, słownictwo, wysłowić się.

15.    Jak nazywamy wyrazy pochodne oparte na dwóch podstawach? Dokonaj analizy słowotwórczej wyrazów: korkociąg, woziwoda, dwulicowy, Białystok.

16.    Opisz budowę następujących wyrazów złożonych: wodogłowie, wodomierz, bialoskrzydla, długopis.

17.    Jak rozumiesz terminy: złożenie, zrosfl

18.    Jakie zmiany znaczeniowe i formalne w stosunku do wyrazu podstawowego wprowadzają formanty w wyrazach: wąsacz, ślepota, cieplarnia, srogośćl

19.    Określ funkcje formantów w przymiotnikach: kościsty, widzialny, żelazny, łamliwy, niedoty-kalski.

20.    Czym różnią się morfemy fleksyjne od słowotwórczych?