utopia
5

Opozycja rzeczywistości i ideału cechująca w na-szym ujęciu myślenie utopijne przesądza równiej o tym, że kategoria „utopijności” — mimo trwałych cech myślenia utopijnego — jest kategorią historyczną, Nie ma takich poglądów, które byłyby utopijne same w sobie, niezależnie od tego, w jakich warunkach są głoszone. Z drugiej strony wszelka głębsza zmiana spo-łecznej sytuacji pociąga za sobą zmierzch dawnyoh utopii lub nawet przekształcenie się ich w konserwa, tywne i reformistyczne ideologie. Idea „wolności, rów. ności, braterstwa” była utopią w dobie Wielkiej Rewo. lucji, ale nie jest nią we Francji, gdzie napis taki wid. nieje nad bramą każdego więzienia. Podobnie konser-watywne ideologie rozpoczynają żywot utopii wówczas, gdy dany stan rzeczy ulega w rzeczywistości zniesieniu, stając się tylko ideałem tej lub innej grupy przeciwników nowego porządku. Aktorzy się zmieniają, ale przedstawienie trwa. Tworzenie utopii zdaje sią odpowiadać jakiejś trwałej potrzebie ludzkiej.

i

O WIELOŚCI I RÓŻNORODNOŚCI

UTOPII

i

Jakiekolwiek uporządkowanie znanych z historii idei utopijnych lub — mówiąc ściślej — idei, które odgrywały rolę utopii, nastręcza ogromne trudności. Liczba ich wydaje się niemal nieskończona, tak że nie sposób wyliczyć nawet najważniejszych. Tak samo nie można byłoby sporządzić pełnego rejestru ideologii społecznych i kontentować się trzeba znajomością pewnych typów, ważniejszych odmian. Ale i liczba odmian wydaje się niekiedy nie do ogarnięcia, tym bardziej że wyodrębniać je można za pomocą bardzo różnych kryteriów, przy czym każde takie kryterium po-; zwala nam zwykle uchwycić jakieś doniosłe strony rzeczywistości historycznej.

Tak jest i z utopiami, stanowiącymi przecież szczególny przypadek ideologii. Wspólnota pewnej postawy wobec świata, polegającej — jak mówiliśmy — na ostrym przeciwstawieniu ideału rzeczywistości, pozostawia wiele miejsca na różnice wynikające z osobliwości poszczególnych ludzkich ideałów, warunków, w jakich są one formułowane, oraz roli, jaką odgrywają w dziejach. Uderza wszakże to, jak wiele jest w dziejach utopii tematów trwałych. Tak wiele, że niektórzy badacze skłonni są mówić, że wszystkie utopie brzmią jak „baśnie jednego i tego samego ludu”, utopia zaś „[...] otwiera nową dziedzinę' przed refleksją socjolo

gu