Zarys teorii literatury1

|P przedstawia swoje intymne przemyślenia, doznania intelektualne , emocjonalne. W takich sytuacjach wszystko stanowi jego pochodną, j|a wszystkiego jest on punktem odniesienia. Kompozycyjne domino awnie podmiotu mówiącego nie ogranicza się jednak do tego — - najwyrazistszego — przypadku. Jest ono faktem także i wtedy, gdy np. podmiot eksponuje sam fakt mówienia (czy dokładniej: opowiadania). W utworze jest on wtedy przedstawiony niejako w trakcie mówienia w pewnej wyraziście zarysowanej sytuacji, utrwalonej w dziele. Jest on dominantą dlatego, że ważne jest nie tylko, co mówi, ale także jak, w jaki sposób mówi. W samym sposobie mówienia ujawnia się podmiot wypowiadający jako określona indywidualność. Jest to szczególnie charakterystyczne dla gawędy szlacheckiej, w której od zawartej w niej relacji ważniejszy jest sposób podania tej relacji, polegający na tym, że podmiot nie opowiada o danym zdarzeniu jako fakcie przeszłym i w pełni już zamkniętym, ale niejako swobodnie rozmawia na jego temat w gronie przyjaciół. Podmiot mówiący staje się dominantą także wtedy, gdy w u-tworze przedstawiane jest wszystko z jego wyraźnie zarysowanego punktu widzenia. W takim układzie nie musi się on nawet wypowiadać w pierwszej osobie, pokazuje jednakże świat tak, jak się on odbija w jego świadomości. Świat ów staje się zrozumiały wtedy jedynie, gdy się zwróci uwagę, że jest on przedstawiony z tej określonej perspektywy. W tej postaci jest podmiot dominantą kompozycyjną w wielu utworach prozy współczesnej.

W pewnego typu układach dominantą kompozycyjną stać się może odbiorca (adresat) dzieła, przy czym nie chodzi tu o konkretnych czytelników danego utworu, ale o pewnego odbiorcę fikeryj n e go, do którego zwraca się podmiot mówiący. Staje się on dominantą kompozycyjną wówczas, gdy cały utwór jest tak zorganizowany, że koncentruje się wokół zwrotu do niego. Tak się dzieje np. w pewnych wypadkach tzw. liryki w drugiej osobie (nazywanej też niemieckim terminem Du-I^yri/t?), kiedy podmiot mówiący formułuje przemyślenia i doznania emocjonalne osoby, do której się zwraca. Odbiorca - bywa dominantą w takich utworach, które nawiązują do pisanych form bezpośredniego kontaktu międzyludzkiego (np. listu); przykładem charakterystycznym są pewne utwory reprezentujące tzw. list poetycki (^/Vrf), w którym zresztą odbiorca nie zawsze musi być fikcyjny- Podobnie bywa w utworach, które mają charakter jakby rozmowy z odbiorcą, rozmowy jednostronnej, ho mówi tylko podmiot, ale mówi w ten sposób, jakby istniały