Magazyn6

2501

117

AMERYKA

niki antropogeograficzne. Utarł się wszakże zwyczaj uwzględniania środkowej części kontynentu, stanowiącej długi przesmyk, za część odrębną i wówczas kończy się kontynent Am. Płn. na przesmyku Tehuantepec, odkąd liczy się Am. Śr. aż do granic Ko-lumbji. Przy tym podziale półwysep Yuca-tan i wyspy Antyle zaliczają się do Ameryki Środkowej.

2. Struktura pozioma i pionowa. Rozczłonkowanie kontynentu Am. jest daleko słabsze aniżeli Europy. Długość linji brzegowej Am. Płn. wynosi 75 000 km. Półwyspy i wyspy stanowią 25,4% powierzchni lądu, podczas gdy w Europie odsetek ten wynosi 35. Dzięki słabemu rozczłonkowaniu największa odległość od morza wynosi 1 650 km, średnia zaś 470 km, podczas gdy dla Europy te liczby wynoszą 1 580 i 342 km. Jedynie tylko zatoka Hudsońska (230 000 km²), zatoka Św. Wawrzyńca i Śródziemne morze Amerykańskie z zatoką Meksykańską, wpuszczają ocean głębiej do lądu. Większe występy stanowią półwyspy Boothia Felix (50 000 km²), Mel-ville (65000 km²), Labrador (1300000 km²), Nowa Szkocja (44 000 km²) i Floryda 110 000 km²) na wsch. oraz Alaska i Dolna Kalifornja (144000 km²) na zachodzie. Na wschodzie wybrzeże naogół jest silniej rozczłonkowane i podobniejsze do europejskiego, na zachodzie zaś potężny masyw górski, ciągnący się wdłuż wybrzeża, powoduje słabsze ror człon k owanie, nadając wybrzeżu częściowo charakter, przypominający fjordy norweskie. Wskutek tego, wybrzeża zachodnie są często strome w miejscach, gdzie góry dostępują do morza, podczas gdy na wschodzie wybrzeża są płaskie lub łagodnie faliste. Zatoka Huisońska na południu okolona jest typowem wybrzeżem plaskiem, obfitującem w diuny, laguny, mierzeje i t. p.

Pod względem struktury pionowej, kontynent Am. Płn. wykazuje daleko idącą różnorodność. Najstarszą »cgo częścią jest płn.-wsch. płyta archaiczna otoczona przez paleozoik, rozpościerająca się półkolem dookoła zatoki Hudsońskiej. Jest to masyw laurentyński, który od okresów prekambryj-skich nie ulegał wpływom ruchów tektonicznych i został z biegiem czasu speneplenizo-wany. Geolog wiedeński S u e s nazwał go płytą kanadyjską w przeciwstawieniu do płyty skandynawskiej. Płn. dzielnica tej płyty jest rozdrobniona i stanowi część płn.

archipelagu amer., powstałego na skutek młodych zapadlin tektonicznych. Płd. część wznosi się powoli, tworząc w końcu góry fałdowe również bardzo stare, ale znacznie zwężone i obniżone przez długotrwałą erozję do wysokości gór średnich. Góry te ciągną się we wschodniej części kontynentu i noszą miano Apałachów. Swoją budową przypominają bardzo góry płn.-zachod-niej Europy. W pin. swej części dotykają one prawie oceanu i rozbijają się tam na szereg grup górskich jako to: góry Białe (White), g. Catskill, g. Adirondack, g. Zielone (Green), g. Maine, grzbiet Taconie, grzbiet Hoosack, grzbiet Notre-Dame i t. d. Płd. część tych gór stanowi grzbiet o pewnej ciągłości, który nosi miano gór Allegha-ny. Płd.-wsch. część nazywa się Blueridge (góry Niebieskie: Black Dome 2048 m) i oddziela od morza górną dolinę rzeki Tennessee, otwartą ku południowi i znaną ze swego łagodnego klimatu. Dolina ta nosi miano Ogrodu Tennessee (The Garden of Tennessee). Pomiędzy górami Alleghany i oc. Atlantyckim wytworzyła się kraina nadbrzeżna, młoda, nizinna, zbudowana z aluwjów. Ku płd. nizina ta się poszerza i kończy się nad zatoką Meksykańską. Morfologja kontynentu w ogólnych zarysach jest prosta. Wykazuje ona podział na 3 pasy zasadnicze, ciągnące się w kierunku południowym i zbiegające się jak-gdyby wachlarzowato na południu. Na wschodzie jest to pas Apałachów, o którym wspominaliśmy powyżej, na zachodzie zaś rozpościera się potężna kraina górska, będąca częścią składową wielkiej fałdy ciągnącej się wzdłuż oc. Spokojnego. Góry te noszą ogólne miano Kordyljerów i łączą się z Andami Am. Płd. Różnią się od nich jednak tern, iż Andy naogół wyższe, stanowią względnie wąski grzbiet górski, Kor-dyljery zaś rozszerzają się bardzo, tworząc rozległą wyżynę, przeciętą przez cały szereg pasów górskich. Najszersze miejsce leży w zapleczu m. San Francisco i wynosi 1 700 km. Góry te są znacznie młodsze od laurentyńskiego masywu wschodniego, a kształt ich i hipsometrja ustalone zostały w jurze. Wyróżnić możemy tutaj 3 pasy zasadnicze. Pierwszy od wsch. stanowią góry Skaliste (Roćky Mountains), których najwyższe szczyty leżą w Alasc. (Mc. Kin-ley 6 187 m), w Kanadzie (góry św. Elja-sza 6 050 m) i w Meksyku wulkan Orizaba (Citlaltepetl 5 653 m). W grzbiecie gór